Çfarë është Fashizmi? (Pjesa e dytë)

by Admin · Published 15 Maj 2016 · Updated 25 Shkurt 2018

‘Fashizmi është një ideologji që përpiqet të arrijë rilindje shoqërore bazuar në një përqasje holistike-nacionale, radikale të Rrugës së Tretë, megjithëse në praktikë ka tentuar të theksojë stilin dhe në veçanti veprimet për dukje dhe udhëheqësit karizmatikë më shumë se sa programe të detajuara apo ka përdorur demonizimin e llojit ‘o me ne – o kundra nesh’ të armiqve të vet.’

Musolini dhe Hitleri

Roger Eatwell, History Review 26 dhjetor 1996

Në pjesën e dytë të një artikulli me dy pjesë, Roger Eatwell zgjedh mes përkufizimeve rivale të fashizmit si një fjalë shumë hileqare.

Në pjesën e parë unë argumentova se ka rëndësi të madhe të kemi një përkufizim të fashizmit në mënyrë që t’i japim përgjigje pyetjeve të mëdha, të tilla se cilat prej lëvizjeve të periudhës mes të dy luftërave qenë me të vërtetë fashiste dhe nëse fashizmi me të vërtetë po ringrihet sot.

Por kjo është më e lehtë të thuhet se sa të bëhet. Përkufizimet për fashizmin janë përqendruar më shumë te faktorët social-ekonomikë se sa te faktorët politikë. Në pjesën e dytë, kjo tendencë shpjegohet nga historia shoqërore dhe nga tendenca Marksiste për ta parë hetimin e origjinës dhe funksioneve si më të sofistikuara se sa analiza e karakteristikave, të tilla si doktrina. Kështu fashizmi ndoshta më shpesh përkufizohet si një lëvizje e shtresës së mesme, ose e kapitalizmit në krizë. Besimi i gjithëpërhapur se fashizmi nuk qe një ideologji serioze, dhe se ajo qe vetëm një formë pak më e dhunshme se sa forma të tjera të nihilizmit apo oportunizmit, e ka nxitur më tej këtë këndvështrim.

Gjithsesi, ka pasur ndryshime të mëdha përgjatë njëzet viteve të fundit të cilat kanë filluar të sjellin një ndryshim këndvështrimi. Është bërë gjithnjë e më shumë e pranueshme se fashizmi nuk qe thjeshtë një mjet i klasave pronare, dhe Marksistët më të sofistikuar tashmë flasin për ‘primacinë e politikës’. Është bërë tashmë edhe më gjerësisht e pranueshme se fashizmi, veçanërisht në Gjermani, tërhoqi mbështetje nga të gjitha klasat gjatë periudhës së ngritjes. Perspektivat social-ekonomike janë shoqëruar nga rritja e gatishmërisë për të pranuar se ka një anë serioze të ideologjisë fashiste, e cila është përmbledhur më së miri nga aforizma famëkeqe ‘Kur dëgjoj fjalën “kulturë,” unë kap revolen’.

Ajo që jam përpjekur të bëj në këtë pjesë të dytë të këtij artikulli është që të ofroj një kritikë simpatike të tri historianëve të rëndësishëm të cilët janë ndjekur një përqasje në thelb politike për përkufizimin e fashizmit, dhe kanë prodhuar libra të famshëm. Kjo pasohet nga ajo që unë e shoh si një përkufizim i përmirësuar, i cili bazohet te argumenti se fashizmi duhet të merret si një ideologji serioze (pavarësisht se moralisht e gabuar), gjë që jep të kuptuar të rëndësishëm mbi pyetjet më të gjera se pse fashizmi pati sukses apo dështoi.

Zeev Sternhell

Historiani izraelit, Zeev Sternhell, argumenton se mënyra më e shkurtër për të përshkruar fashizmin është: “nacionalizëm + socializëm”. Por nacionalizmi të cilit i referohet ai këtu nuk është nacionalizmi liberal i traditës kryesore të revolucionit francez. Sternhell është i shqetësuar nga nacionalizmi i ri agresiv i fundit të shekullit të në nëntëmbëdhjetë, e cila u lidh me ngritjen e të menduarit racor, kërkesa për një shoqëri më holistike (ku e tëra është më e rëndësishme dhe madhështore se sa pjesë të saj) dhe besimi në nevojën për të farkëtuar një rini më luftarake. Edhe socializmi këtu është i një lloji më speficik.

Sternhell është veçanërisht i interesuar në ato që kanë qenë nën ndikim nga Social Darvinizmi, teoria e Elitës së Re, filozofia vitaliste që thekson rëndësinë e të vepruarit dhe vullnetit dhe zhvillimeve të reja në psikologji, të cilat u përpoqën të demonstrojnë fuqinë e irracionales dhe lidershipit. Rezultati qe një doktrinë e cila pranoi pronën private si natyrore dhe me gjasa, shumë produktive, por që u përpoq të mobilizojë masat për rrëzimin e dhunshëm të rendit individualisht dhe materjalist të borgjezisë.

Mjeti kryesor i mobilizimit duhej të bëhej miti politik. Fillimisht, fokusi kryesor qe pretendimi se një grevë e përgjithshme e klasës punëtore mund ta rrëzonte kapitalizmin; por retorika luftënxitëse e lidhur me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore solli besimin se nacionalizmi qe një mit edhe më i fuqishëm.

Sternhell si erudit është jashtëzakonisht mbresëlënës dhe argumenti i tij mbart shumë elementë pjellorë që nuk janë dalluar dot nga ata që e hedhin poshtë fashizmin si një lëvizje që nuk ka kurrfarë baze ideologjike. Puna e tij në Francë gjatë periudhës mes dy luftërave na tregon gjithashtu se si fashizmi mund të zhvillojë një Rrugë të Tretë serioze (mes kapitalizmit dhe socializmit) në formën e programit ekonomik. Gjithsesi, kjo përqasje ka edhe shumë dobësi.

Defektet fillestare lidhen me blloqet themelore të argumentit të tij. Është një këndvështrim mbi politikën i lidhur me shkrimet e një numri të vogël mendimtarësh kryesisht francezë (të tillë si Georges Sorel dhe Maurice Barrès, të cilët zhvilluan doktrinën e nacionalizmit holistik në fillim të shekullit të njëzetë). Përkufizimi i Sternhell bën shumë pak përpjekje për të diskutuar politikë më konkrete apo se si idetë lidhen me shoqërinë apo mbështesin grupime të caktuara. Kështu ai nënvlerëson ndikimin e Luftës së Parë Botërore dhe në veçanti të Revolucionit Rus mbi grupime kyçe, të tilla si Estabilishmenti dhe të Rinjtë të cilët qenë lëvizje fashiste të hershme dhe shumë të rëndësishme.

Problemi i dytë lidhet me refuzimin nga ana e Sterngell të Nazizmit si një formë e fashizmit (megjithëse ky lloj dallimi bëhet edhe nga komentues të tjerë të rëndësishëm). Ndërsa Sterngell pranon se mendimet e Barrès për gjak dhe tokë dhe antisemitizëm kanë shumë ngjashmëri përtej Rinit, ai mendon se determinizmi biologjik i nazizmit e bëri atë thelbësisht të ndryshëm nga fashizmi. Kjo duket e çuditshme për shkak se jo të gjithë nazistët qenë racistë biologjikë. Për më tepër, në shumë tregues të tjerë, Nazizmi kishte shumë më tepër gjëra të përbashkëta me përshkrimin që i bënte fashizmit. Nazizmi natyrisht që qe anti-materialist dhe anti-liberal; pa dyshim ndante kultin e të rinjve dhe të dhunës; në mënyrë të ngjashme ndante kultin e vullnetit dhe lidershipit.

Në mënyrë më pak të qartë në shkrimet e veta, këndvështrimi i Sterngell për Nazizmit reflekton edhe pretendimin e tij se fashizmi kishte rrënjë të njohura nga e majta, një argument që na sjell ne te një problem i tretë. Fokusi i tij kryesisht francez nënkupton se ai humbet shtigjet e tjera intelektuale përmes të cilave qe e mundur të shkohej te fashizmi. Shumica e njerëzve që u bënë fashistë erdhën nga e djathta më shumë se sa nga e majta, megjithëse Sternhell është i saktë në identifikimin e disa formave të sintezës me aspekte të socializmit si bazë e rëndësishme e fashizmit. Në të vërtetë, shumuca e fashistëve u përpoqën të sintetizojnë ato që dukeshin si të kundërta, dhe në thelb të vet kjo qe një sintezë mes mendimit konservator të njeriut të kufizuar nga natyra dhe këndvështrimit majtist të mundësisë së krijimit të “njeriut të ri” (fashizmi ka qenë ideologji tradicionalisht e orientuar nga meshkujt të cilët mund të çliroheshin nga kushtëzimet borgjeze).

Stanley Payne

Historiani amerikan Stanley Payne ka prodhuar një përkufizim shumë të qartë dhe me shumë ndikim të fashizmit. Kjo përqasje ka tre pole të cilat përshkruajnë fashizmin (i) mohime, të tilla si anti-Marksizmi, anti-liberalizmi dhe anti-konservatorizmi (ii) ideologji dhe program të tillë si nacionalizmi, një vlerësim pozitiv për luftën, imperializmin dhe korporatizmin (iii) stil, të tillë si lëvizje të masave të organizuara nga partia dhe përdorim të gjerë të simbolizmit. Në punën e tij më të fundit ai ofron një përkufizim me një fjali e cila përpiqet të distilojë esencën nga fashizmit e ndryshme, duke argumentuar se fashizmi është një ‘formë e ultra-nacionalizmit revolucionar për rilindje kombëtare që bazohet para së gjithash në një filozofi vitaliste, është e strukturuar në elitizmin ekstrem, mobilizimin e masave dhe Fuhrerprinzip, (udhëheqësi), vlerëson pozitivisht dhunën si një qëllim ashtue dhe si mjet dhe ka tendencën të normalizojë luftën dhe/ose vlerat ushtarake’.

Në përgjithësi, nuk ka dyshim se libri i fundit i Payne është në rastin më të mirë një histori e përgjithshme e fashizmit në periudhën mes dy luftërave. Analiza e tij lidhet me një tipologji e cila e bën të qartë se si fashizmi dalloi nga ajo që në disa raste përkufizohet si “e djathta autoritariste’, e tillë si Spanja e Frankos apo Portugalia e Salazarit, të cilat ai i sheh si tepër konservatore për të qenë fashiste. Gjithsesi, përqasja e Payne përmban edhe disa dobësi.

E para është trajtimi që ai i bën ideologjisë. Megjithëse Payne pranon seriozitetin e ideologjisë fashiste, kjo nuk përbën shqetësimin e tij kryesor. Rezultati është që perspektiva ideologjike është thjeshtë diçka më shumë se sa një parathënie e listës së përkufizimeve, ku theksohen disa fjalë kyçe. Si pikë nisjeje ajo ka vlerat e veta, por analiza në formë liste e ideologjisë fashiste dështon të nxjerrë bazën e saj serioze intelektuale, varietetet e saj të ndryshme dhe aftësinë për t’u zhvilluar si ideologji. Për shembull, një vlerësim pozitiv i dhunës/luftës krijon imazhin e burrave me uniformë, agresionit dhe luftërave jashtë vendit. Por ajo mund të simbolizojë gjithashtu edhe “socializmin e gjakut” të atyre që luftuan në Luftën e Parë Botërore, njerëzit që e interpretuan eksperiencën e luftës më shumë në termat e bashkësisë dhe sakrificës për kauzë që nuk qe përcaktuar thjeshtë nga shqetësime financiare.

Një problem i dytë me përqasjen e Payne lidhet me theksimin e mohimeve nga ana e tij, gjë që përforcon përshtypjen se fashizmi qe në rastin më të mirë një term i pakuptimtë politik dhe në rastin më të keq, thjeshtë nihilist. Është më ndihmuese të shohim se mohimet e fashizmit rrodhën pjesërisht nga fakti se – si një faktor i ardhur vonë në spektrin politik – kishte tendencën të sulmonte ideologjitë ekzistuese apo grupimet e ndryshme ku vetë sulmi qe një mënyrë për të përkufizuar një hapësirë për veten. Mohimet fashiste kanë nevojë të nënvijëzohen dhe duhet të shihen në rastin më të mirë si pjesë e një ideologjie, të tillë si tendenca Manikaeane, për ta ndarë botën në ‘ne’ dhe ‘ata’, dhe për të krijuar një ndjesi identiteti përmes përkufizimit të qartë se cili është armiku.

Një problem i tretë në përqasjen e Payne është përqendrimi i papërshtatshëm vetëm te vitet mes dy luftërave dhe konteksteve të lidhura me këtë periudhë. Në të vërtetë, ka një ndjesi në të cilën pretendimi i tij se fashizmi që në thelb një lëvizje e periudhës mes të dy luftërave në Europë është për nga përkufizimi, i vërtetë. Duke deklaruar se një model i fashizmit duhet të rrjedhë nga shembujt konkretë mes lëvizjeve brenda Europës gjatë kësaj periudhe, konteksti në të cilin del një lëvizje e tillë bëhet i domosdoshëm për t’u kuptuar. Partia politike e militarizuar është qartazi një shembull. Ky lloj partie politike është në shumë kuptime kombinim i pasojave shkatërrimtare të Luftës së Parë Botërore në disa vende, pasoja që iu mbivendosën njëra-tjetrës, militarizmi dhe hyrja e papritur e masave në politikë. Theksi mbi anti-semitizmin dhe madje edhe mbi anti-komunizmin duhet të shihet brenda këtij konteksti. Fashizmi i hershëm italian nuk qe në asnjë mënyrë domethënmëse anti-Semit dhe disa forma të fashizmit nuk qenë veçanërisht anti-komuniste.

Roger Griffin

Historiani britanik Roger Griffin nuk përdor tipologjinë e trifishtë të Payne, duke ofruar në vend të saj një përkufizim më të shkurtër me një fjali, atë që ‘thelbi mitik i fashizmit duke qenë thjesht bosh është një formë palmgjenetike e ultra-nacionalizmit populist’. Ka shenja në rritje që ky përkufizim po bëhet gjithnjë e më i pranueshëm, së paku për shkak se nuk e mbyll konceptin e fashizmit në epokën mes dy luftërave botërore – një perspektivë e rëndësishme kjo për shkak të rritjes së frikës për rigjallërimin e fashizmit. Gjithsesi, përqasja e Griffin përmban disa probleme.

E para lidhet me përqendrimin te ‘palm genesis’. Ideja e rilindjes qe e rëndësishme për fashizmin për shkak se qe lidhur ngushtësisht me pjesën më të madhe të propagandës së vet estetike (veçanërisht imazhit të rilindjes në formë feniksi apo krishti). Kjo ndihmoi për të sheqerosur idenë se ajo që kërkohej qe një shoqëri tërësisht e re, ose në thelb, restaurimi i shoqërisë së vjetër. Në të vërtetë, një gjuhë shumë e ngjashme me fashizmin në këtë kontekst mund të gjendet në një varietet individësh, lëvizjesh dhe regjimesh, të cilat nuk janë tërësisht fashiste – të tilla si Lidhjet Gjermane të paraluftës ose Croix de Feu në Francë mes dy luftërave. Griffin e qartëson këtë pikë në tekstin e tij më të gjerë duke theksuar se fashizmi në thelb qe një forcë radikale më shumë se sa konservatore. Por kjo krijon një problem tjetër. Rilindja është një koncept filozofikisht banal, i cili në vetvete pranon mendimin se natyra serioze e ideologjisë fashiste është disi e çuditshme. Natyrisht, filozofi udhëheqës që mbështeti nazizmin, Martin Heiddeger, nuk kishte asgjë interesante për të dhënë mbi rilindjen: puna e tij është shumë më tepër interesante kur ai shqyrton temat e nevojës për të harmonizuar shoqërinë tradicionale me atë moderne teknologjike në një formë proto-ekologjizmoi.

Një problem i dytë për formulimin e Griffin lidhet me përfshirjen e fjalës ‘populizëm’. Ky term krijon vështirësi serioze për çfarëdolloj përkufizimi, për shkak se ‘populizmi’ argumentohet se është një term akoma më eluziv se sa ‘fashizmi’. Një kuptim që shpesh i atribuohet ‘populizmit’ është celebrimi i një forme jete të thjeshtë të të shkuarës.

Megjithëse propaganda fashiste ka elementë të kësaj brenda vetes, objektivi final i fashizmit qe në thelb krijimi i një kulture të re politike. Në kohë të tjera, fjala ‘populizëm’ është përdorur zakonisht për të nënkuptuar të qenit ‘popullor’, në disa raste me konotacionin se ajo përdor mendime anti-estabilishment për të kapur mobilizim masiv. Kjo shkakton gjithashtu probleme në përkufizim. Disa fashistë i urrenin masat, gjë që shpjegon pjesërisht faktin se nazistët para vitit 1924 qenë në fakt puçistë. Në përgjithësi, fashistët kanë ëndërruar të udhëheqin më shumë se sa të ndjekin masat, megjithëse në mënyrë të pashmangshme çdo lëvizje politike e suksesshme në demokraci duhet të prezantojë veten në masë të madhe si përfaqësuese e ndjenjave popullore.

Një problem final lidhet me faktin se përkufizimi me një fjali thotë asgjë në lidhje me ekonomiksin. Megjithëse kjo neglizhencë është e zakonshme në shumë përqasje të tjera, disa fashistë kishin ide të ndryshme mbi politikën ekonomike. Për shembull, politika ekonomike e regjimit nazist në fund bazohej te dëshira për të bërë biznes, si në përgjithësi vlerë shoqërore, më pak materjaliste, më shumë të shqetësuar për situatën afatgjatë dhe stabilitetin shoqëror kombëtar. Por kjo nuk qe një filozofi anti-moderniste, siç është pretenduar herë pas here. Përkundrazi, çështja qe që të përzjehej dinamizmi ekonomik dhe teknologjia e re me një konceptim më pak përjashtues të punës dhe të strukturës shoqërore. Ajo qe një përpjekje për të formuar një ekonomiks të Rrugës së Tretë, një sintezë mes të majtës dhe të djathtës.

Një përkufizim alternativ i fashizmit

Mund të mbushet një libër i tërë për të shpjeguar një koncept alternativ të fashizmit. Përqasja të cilën unë e parashtroj më poshtë, për rrjedhojë, përqendrohet më shumë në ndërtimin e një ‘minimumi fashist’, të prezantuar në dy mënyra plotësuese: (i) një përkufizim me një fjali, i cili synon të balancojë atë që është thelbësor me atë që është më shumë e varur nga konteksti, dhe (ii) një set me katër shënime ndaj termit të cilat përbëjnë thelbin e këtij përkufizimi, një mjet i përdorur për të ndihmuar për t’i minimizuar problemet e një liste të thjeshtë apo përkufizimeve me një fjali.

Rezultati i kësaj është një mendim që mund të përmbledhë si Nazizmin ashtu edhe Fashizmin, së bashku me ato që zakonisht shihen si manifestime të njohura të fashizmit, të tilla si Falangat e hershme në Spanjë apo Fronti Nacional i sotëm në Francë. Në anën tjetër, përkufizimi përjashton sistemet më konservatore autoritariste të tilla si Fankoizmi.

Përkufizimi me një fjali

Lista e Përkufizimeve me Shënime

Është e rëndësishme të theksohet se asnjë nga fjalët kyçe të mëposhtme nuk përfaqësojnë një parim unik të fashizmit: ideologjitë mbivendosen mbi njëra-tjetrën dhe i kanë limitet të padukshme. Por së bashku ato përbëjnë bazat për thelbin e këndvështrimit fashist të botës.

Nacionalizmi – Besimi se bota është e ndarë në kombe është thelbësore për fashizmin, megjithëse kombi jo domosdoshmërisht mund të barazohet me grupimet ekzistuese në shtet apo në etni. Megjithëse disa forma të fashizmit qenë të bazuara te racizmi biologjik, forma kryesore e nacionalizmit qe kulturor, gjë që do të thotë se qe e mundur të ‘imagjinoheshin’ kombe të reja. Kështu disa fashistë intelektualë ëndërruan të mbrojnë ‘kombin’ europian kundër asaj që e shihnin si një formë më primitive por më pjellore kulture.

Fashizmi holist është në disa raste cilësuar si një formë ‘integrale’ e nacionalizmit, por termi holizëm – që do të thotë se e tëra është më madhështore se sa shuma e pjesëve – është një fjalë më ndjellëse. Fashizmi bazohet në mendimin se kolektivja predominon mbi interesat dhe të drejtat individuale: për rrjedhojë fashizmi është armiqësor ndaj demokracisë liberale. Individi bëhet me të vërtetë i lirë vetëm kur çlirohet nga kushtëzimet – një besim që mund të jetë në themel të konceptimit të dhunshëm të politikës dhe devocionit ndaj udhëheqësve karizmatikë, gati-fetarë.

Fashizmi Radikalist përfshin hedhjen poshtë të fuqisë së grupimeve të Estabilishmentit (megjithëse në praktikë ajo mund të bëjë kompromis me grupime të tilla ndërsa lufton për të konsoliduar kontrollin e vet mbi pushtetin). Ndërsa idela e rilindjes shfaqet fort në propagandë, nuk ka një dëshirë reaksionare apo populiste për t’u rikthyer te një shoqëri e shkuar apo një e shkuar mitike. Disa aspekte të së shkuarës vlerësohen lartë, të cilla si solidariteti komunal, por objektivi është që të krijohet një kulturë e re politike.

Fashizmi i Rrugës së Tretë e sheh kapitalizmin si tepër individualist dhe në fund jo besnik ndaj bashkësisë. E sheh socializmin si tepër internacionalist dhe bazohet në këndvështrime false të barazisë. Ajo në mënyrë sinkretike përpiqet të marrë atë që shihet si më e mira e kapitalizmit (pronësia private si natyrore dhe dinamike) dhe socializmi (shqetësohet për bashkësinë dhe mirëqenien). Në vend që të lavdërojë irracionalitetin, fashizmi sheh principe të tilla si të kuptuar shkencor të natyrës njerëzore. [Kini parasysh se në disa fosma të fashizmit, shkenca justifikonte racizmin dhe mirëqenia duhej t’i ofrohej vetëm atyre që shiheshin si anëtarë të bashkësisë së ‘vërtetë’ kombëtare.]

Konkluzione: Ideologjia dhe Problemi i Mbështetjes Fashiste

Është e rëndësishme të theksojmë se përkufizimi i fashizmit mbetet një temë shumë e debatuar. Disa historianë vijojnë të hedhin poshtë mendimin se fashizmi mund të konsiderohet si një ideologji serioze. Të tjerë bëjnë disa lëshime në këtë drejtim, duke argumentuar se ideologjia na thotë ne shumë pak gjëra mbi çështje me rëndësi vitale, të tilla si pse fashizmi u ngrit apo natyra e regjimeve fashiste. Gjithsesi, unë mund të argumentoj se përkufizimi ideologjik i fashizmit ka rëndësi vitale për këto probleme më konkrete. Është e pamundur për ta shtjelluar këtë pikë në një artikull të shkurtër, por një aspekt i rëndësishëm i argumentit mund të shihet duke marrë parasysh atë që mund të quhet ‘teoria e madhe’ për rritjen e fashizmit. Kjo teori përpiqet të shpjegojë rritjen e fashizmit më së shumti në termat e një kauze të madhe përmbytëse.

Dy përqasje të këtij lloji kanë dominuar përpjekjet për të identifikuar ata që votuan për partitë fashiste. Përqasja më e zakonshme bazohet gjerësisht në motivet ekonomike dhe sheh fashizmin si një lëvizje të klasës së mesme. Në veçanti, njerëz të biznesit të vogël, artizanë dhe fermerë shihen si thelbi i lëvizjeve fashiste – njerëz që u ndjenë të kërcënuar nga rritja e të majtës dhe e bizneseve të mëdha në të njëjtën kohë, megjithëse në rastin e Gjermanisë theks i madh është vënë dhe në rolin e inflacionit dhe depresionit ekonomik që pasoi në dëmtimin e pozicionit ekonomik të një seksioni më të gjerë të shtresës së mesme. Përqasja kryesore konkurruese me këtë është teoria e shoqërisë masive. Kjo thotë se ndryshimet tepër të shpejta shoqërore, të shkaktuara nga industrializimi i papritur dhe/ose ndikimi katastrofik i luftës, prodhon një ndjesi mungese rendi, veçanërisht mes të rinjve. Njerëzit në këtë Gjendje karakterizohen nga humbja e ndjenjës së vlerave në bashkësi dhe normave morale dhe janë pre e ideologjive të reja ‘kolektiviste’ dhe aktiviste (për rrjedhojë komunizmi mund të jetë joshës po aq shumë sa edhe fashizmi).

Historianët dhe shkencëtarët shoqëror i kanë përkushtuar përpjekje të konsiderueshme testimit të këtyre teorive, shpesh duke përdorur kompjuterë. Deri së fundmi, shumica mendonin se teoria e klasës së mesme ofronte një shpjegim më të mirë. Por ka kualifikime të ndryshme për këtë konkluzion, përfshirë variacionet vendore dhe kombëtare dhe mënyrën se si kompozimi shoqëror i votës ndryshoi me kalimin e kohës (për shembull, votat e Nazistëve duket qe kanë qenë më shumë shtresë e mesme më 1930 se sa më 1932). Për më tepër, së fundmi ka pasur një mbështetje në rritje për argumentin se Nazizmi qe një lëvizje e të gjitha klasave, megjithëse disa xhepa të caktuar fuqie i kishte mes të rinjve dhe shtresës së mesme, ndërsa dobësitë i kishte mes katolikëve praktikantë dhe ata që ishin aktivë në (organizatat dhe vlera e të cilave ndihmoi për t’i mbrojtur anëtarët e sindikatave nga joshta naziste).

Këto cilësime dhe ndryshime vënë në pah rreziqet e një forme tepër të gjerë të teorisë së madhe. Por kjo nuk duhet të na shtyjë në konkluzionin e kundërt, atë që fashizmi mund të kuptohet vetëm brenda kontekstit specifik vendor, gjë që tenton të vërë në dukje larmishmërinë më shumë se sa një përgjithësim të vlefshëm. Është më e logjikshme të dalësh në konkluzionin se fashizmi pati aftësinë të tërheqë lloje të ndryshme votuesish, në veçanti dy lloje. Ideologjia e saj sinkretike mundësoi që të joshë si në terma të racionalitetit ekonomik ashtu edhe në termat e emotizmit psikologjik. Duket se ka shumë pak dyshim se forma e dytë joshi më së shumti aktivistët e hershëm dhe ata që u tërhoqën nga përqendrimi në rritje i propagandës naziste pas vitet 1929 te personaliteti karizmatik i Hitlerit. Por ngritja elektorale e Nazizmit në zonat rurale erdhi më 1928 dhe më pas dhe u shoqërua ngushtë me publikimin e programeve të reja të cilat premtonin pajtimin e pakënaqësive speficike ekonomike. E njëjta gjë është e vërtetë në lidhje me ngritjen e Fashizmit në Itali pas vitit 1920.

Fashizmi nuk mblodhi mbështetje vetëm për shkak të organizimit dhe propagandës së vet, megjithëse këto qenë tipare të dukshme të aktivitetit të saj. Lloje të ndryshme të stresit ekonomik dhe shoqëror qenë kushte të nevojshme (tenksione që preknin njëkohësisht elitën dhe votuesit në përgjithësi). Por fashizmi përkufizohet më mirë si një ideologji dhe adoptimi i një përqasjeje në thelb sinkretike shpjegon natyrën e dyfishtë të suksesit të fashizmit në bazën elektorale. E njëjta gjë vlen për rëndësinë e ideologjisë, gjë që shpjegon aspekte të rëndësishme të regjimeve fashiste, për shembull ngjarjet që i paraprinë Holokaustit. Por kjo është një çështje tjetër, e vlefshme ndoshta për një shkrim tjetër.