Çfarë është Fashizmi? (Pjesa e parë)

Roger Eatwell, History Review 26 dhjetor 1996

Këto janë përkufizimet rivale të kësaj fjale hileqare.

‘Në fund të shekullit të njëzet, fashizmi mbetet ndoshta termi politik madhor më i paqartë’.

(Stanley Payne, A History of Fascism, 1914-45, p.3).

Duke shkruar në vitet 1960, Stuart Woolf – një nga ekspertët më të rëndësishëm të Britanisë mbi fashizmin, argumentoi – ‘Ndoshta fjala fashizëm duhet të ndalohet, së paku përkohësisht, nga fjalori jonë politik.’ Tridhjetë vjet më vonë, shumë mendojnë se ky qe një gjykim i saktë. Pavarësisht (dhe ndoshta për shkak se) publikimit të një numri të madh studimesh, ka pasur shumë pak dakordësi në lidhje me disa pyetje themelore. Në veçanti, ka shumë pak konsensus mbi përkufizimin bazë të karakteristikave të fashizmit.

Një prej problemeve madhore në lidhje me përkufizimin vjen nga fakti se është një fjalë që në përgjithësi është përdorur nga kundërshtarët më shumë se sa si formë vetëreferuese jashtë Italisë, vendit ku lëvizja fashiste u themelua më 1919. Në rastin më të keq ka degjeneruar në asgjë më shumë se sa në një term abuzimi, veçanërisht për simbolet e autoritetit (si drejtorë shkolle). Nazistët, për shembull, rrallë herë iu referuan vetes si fashistë. Dhe udhëheqësi i Falangës Spanjolle, i cili në një fazë më të hershme është parë nga historianët gjerësisht si fashist, në mënyrë specifike e refuzoi këtë markë më 1934. Është e vërtetë se ka pasur edhe disa jo-italianë të vetëshpallur fashistë, të tillë si Sër Oswald Moseley i Unionit të Fashistëve Britanikë, por këto qenë më së shumti përjashtime se sa rregull para vitit 1945. Dhe që nga fundi i luftës, praktikisht askush me përjashtim të një grupi të vogël të alienuarish nuk ka pasur dëshirë të cilësojë veten si fashist – megjithëse Aleanza Nazionale në Itali, e cila realizoi arritje të konsiderueshme elektorale së fundmi, e ka cilësuar veten si ‘post-fashiste’.

Stanley Payne, një historian i njohur amerikan, ka argumentuar se termi fashist, ndryshe nga shumë koncepte të tjera kyçe politike, nuk ka kuptim gjuhësor të brendshëm (p.sh, demokracia, e cila rrjedh nga fjalët greke demo dhe krato që do të thotë sundim nga njerëzit). Ai argumenton se të vesh re se termi vjen nga fjala italiane fascio (fasci në shumës), e cila në rastin më të mirë mund të përkthehet si lidhje apo komb në term politik, ‘nuk të tregon shumë’. Kjo mund të sfidohet duke argumentuar se termi fascio është përdorur nga një varietet grupimesh italiane si nga e majta ashtu edhe në të djathtë, para se Benito Mussolini themeloi fasci di combattimento më 1919 (të cilat u bënë Partia Fashiste më 1921). Në këtë mënyrë ajo simbolizoi nevojën për t’u shtrirë nga e majta në të djathtë në mënyrë që të krijonte një unitet të ri social. Termi rikujtonte gjithashtu edhe nacionalizmin radikal të fasci di azione rivoluzionaria, të cilat qenë krijuar më 1914 për të mbështetur idenë e hyrjes së Italisë në Luftën e Parë Botërore dhe që shërbeu si një mjet për të konvertuar shumë njerëz nga e majta te nacionalizmi.

Gjithsesi, në vend që ta zgjerojë argumentin që në fillesa – gjë që vë gishtin te pika qendrore e ideologjisë në përkufizimin e fashizmit – mendoj se është më ndihmuese të fillojmë me një vrojtim të disa nga përqasjeve kryesore që janë përshtatur në studimin e fashizmit, veçanërisht duke u përqendruar te disa që janë lidhur me një problem përkufizimi. Këto mund të grupohen në mënyrë të kujdesshme mbi katër tituj, megjithëse brenda secilit prej tyre ka variacione në përqasjet kryesore. Për më tepër, çdo hyrje e thjeshtë në literaturën e stërmadhe mbi fashizmin të shtyn në mënyrë të pashmangshme në disa përjashtime dhe disa paqartësi. Në të vërtetë, të katër përqasjet në vijim nuk duhet të shihen si: a. Tërësisht ekskluzive: Marksistët, për shembull, besojnë se fashizmi qe në thelb i pakuptimtë si ideologji (përqasja e parë në tipologjinë time) dhe se ajo kishte prodhuar manifestime madhore në një numër vendesh përgjatë të gjithë shekullit të 20 (kategoria ime e katërt).

Pika kyçe e këtij artikulli është që të ilustrohen interpretimet shumë të larmishme dhe të ndryshme që janë hartuar dhe që të filloj të jap disa kritika në mënyrë që të krijoj një përkufizim, të cilin do ta tregoj në Pjesën e Dytë të këtij shkrimi.

1. Inkoherenca-irracionaliteti i Fashizmit

Interpretimi i parë thotë se fashizmi nuk kishte asnjë bazë të qartë ideologjike përveç angazhimit për dhunë nihiliste. Më zakonisht, pretendohet se “fashizmi” qe kaq i larmishëm në praktikë, me përjashtim të oportunizmit, sa është e pamundur të ndërtosh një përkufizim themelor të përgjithshëm. Në fjalët e historianit britanik A.J.P. Taylor, “çdo gjë mbi fashizmin qe mashtrim… sundimi fashist qe i korruptuar, i paaftë dhe bosh; Mussolini… [qe] pa ide dhe pa synime”. I njëjti autor argumenton se Adolf Hitleri qe gjerësisht një pragmatist, duke ndjekur objektivat tradicionale të politikës së jashtme të Gjermanisë, ku më e njohura qe zgjerimi në Europën Lindore. Mein Kampf shihet nga kjo përqasje si një llomotitje propagandistike e shkruar nga Hitleri ndërsa qe në burg pas puçit të Mynihut të vitit 1923 më shumë se sa si skicë për veprime të së ardhmes apo një shkrim i të menduarit politik.

Ky këndvështrim nënvlerësues mbi shkrimet e Hitlerit zgjerohet për të gjithë udhëheqësit e tjerë. Në të vërtetë, fashizmi shihet si diçka që nuk ka asnjë ‘tekst madhështor’ serioz dhe të dashur nga historianët e ideve akademike (të tillë si p.sh, Kapitali i Marksit apo Mbi Lirinë e Mill),

Kjo e ka shtyrë një pjesë të vogël të komentatorëve ta kërkojnë rrënjën e të menduarit fashist në të akuzuar për paraardhës intelektualë, për shembull, filozofi gjerman Friedrich Nietzsche (profeti i lartë i udhëheqësisë, i fuqisë së vullnetit dhe nevojës për një formë estetike në politikë, në një botë ku Zoti kishte vdekur), apo te mendimtari aktivist politik francez, Georges Sorel (i cili theksoi fuqinë e miteve për të mobilizuar veprimet kolektive, fillimisht duke bërë thirrje për një grevë të përgjithshme të klasës punëtore). Gjithsesi, këto mendimtarë zakonisht kanë shumë pak të përbashkëta me njëri-tjetrin, apo me ato që zakonisht shihen si elementët kyçë të lëvizjeve dhe regjimeve fashiste. Sorel, për shembull, e pa veten si një socialist revolucionar, ndërsa Nietzsche nuk qe një nacionalist – në të vërtetë, ai tallej me ekspansionizmin gjerman të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe kundërshtonte forcën në rritje të politikës anti-semite. Ana tjetër e kësaj medaljeje, për rrjedhojë, ka tendencën të përforcojë imazhin e fashizmit si lëvizje jokoherente.

Shpjegimi i fashizmit në termat e traumës personale – zakonisht e parë si rrjedhojë e Luftës së Parë Botërore, ose në termat e një personaliteti të rrezikshëm autoritar të krijuar nga arsimimi strikt që qe karakteristikë e Gjermanisë e vendeve të tjera – tregon më tutje irracionalitetin thelbësor të fashizmit. Teoria e shoqërisë së masave me përqendrimin te ‘njeriu i masës’ që përjeton alienim nga shoqëria si rrjedhojë e ndryshimeve të shpejta shoqërore të shkaktuara nga industrializimi dhe/ose lufta, e mbështet këtë argument. Komplikimi i dukshëm i këtyre përqasjeve është që fashizmi nuk është një lëvizje politike e cila zgjidhet përmes një pëlqimi racional për programin e saj: ajo josh më shumë në mënyrë psikologjike, duke reflektuar problemet e ngulitura thellë të shkaktuara nga shfaqja e shkeljes së ligjeve shoqërore dhe një ndjenjë kalbëzimi dhe humbjeje të vlerave morale.

Përqasja përmes historisë vendose ndaj rritjes së fashizmit mund të nxjerrë gjithashtu në pah se sa i rrëshqitshëm është fashizmi si term me përmbajtje programatike. Për shembull, në Luginën e Lumit Po në Itali, lëvizja Fashiste kishte në fillim një fasadë radikale, duke kritikuar disa pjesë të fuqishme të Estabilishmentit, të tilla si monarkia. Por shpejt ajo u bë mjet i klasave pronare, veçanërisht pronarëve të tokave të cilët patën frikë nga ngritja e së majtës pas një dallge grevash bllokuese dhe pushtimesh të tokave të viteve 1919-20. Në Italinë e Jugut fashizmi qe gjerësisht një krijesë e periudhës pas emërimit të Musolinit si kryeministër dhe bazohej mbi elita oportuniste vendore që ndiqnin politikën e interesit vetjak ose vendor, i cili zakonisht përkufizohet si ‘klientelizëm’. Në anën tjetër, pjesë të Italisë të tilla si Breshia, e patën fashizmin në formë më besnike ndaj origjinave të veta radikale. E njëjta gjë mes variacioneve vendore ekziston në Gjermani: ndërsa Nazizmi zakonisht ëndërroi për aleatë në të djathtën ekstreme, ajo me raste bashkëpunonte me të majtën. Programi para vitit 1933 mund të dallonte dukshëm në disa zona – madje edhe në termat e asaj që zakonisht shihet si thelbësore në sloganin ideologjik. Në një studim madhor mbi qytezën Thalburg, u zbulua se nazistët nuk e përdorën pothuajse fare anti-semitizmin gjatë ngritjes së tyre, për shkak se hebrenjtë atje qenë popullorë.

Edhe një herë, panorama që shfaqet është ajo e një ‘fashizmi’ oportunist, të karakterizuar nga shpirtvogëlsia – apo të qenit të droguar me dhunë mes aktivistëve të saj. Në një farë mënyre, ky është një lloj anti-përkufizimi: dukshëm ata që ndoqën përqasjen e parë e përkufizojnë shpesh fashizmin si një anti-ideologji. Gjithsesi, ky argument është sulmuar gjithnjë e më shumë së fundmi, për shembull, në shkrimet e rëndësishme – por të debatuara – të historianit izraelit Zeev Sternhell, i cili mendon se ideologjia fashiste serioze që u shfaq pas Luftës së Parë Botërore përkufizohej nga formula “nacionalizëm + socializëm – fashizëm’.

2. Fashizmi si një fenomen specifik kombëtar

Përqasja e dytë përqendrohet te nevoja për të përdorur perspektivën kombëtare në analizimin e fashizmit. Argumenti thotë se nuk mund të ketë pyetje mbi një koncept gjenerik – për shkak se dallime të mëdha ekzistojnë mes dy shembujve paradigmatike, fashizmit italian dhe nazizmit. Historiani amerikan Gilbert Allardyce e ka dhënë këtë argument në formën e vet më ekstreme, duke argumentuar se i vetmi shembull i vërtetë i fashizmit është fazhizmi italian.

Një nga dallimet e theksuara vazhdimisht mes nazizmit dhe fashizmit lidhet me antisemitizmin: nga mesi i viteve 1930, partia fashiste pati rekrutuar një numër më të madh hebrenjsh mes radhëve të veta se sa të gjitha grupimet për të cilat ekzistojnë statistika. Biografi kryesor i Musolinit në Itali, Renzo De Felice, argumenton më tutje se fashizmi italian i ka origjinat e veta te e majta, ndërsa Nacional Socializmi u shfaq nga e djathta. Diferencimi ndihmon për të shpjeguar se pse shumica e komentatorëve e kanë parë fashizmin si anti-modern, megjithëse disa e kanë parë atë si modernist: zakonisht grupi i parë përqendrohet te gjermania ndërsa grupi i dytë sheh më shumë te Italia: një mënyrë tjetër e zakonshme për diferencimin e fashizmit nga nazizmi lidhet me pretendimin se nacional socializmi qe regjimi i vërtetë totalitar fashist: fashizmi italian, edhe pasi ndaloi partitë e tjera në vitin 1925, e ndau pushtetin në mënyrë të rëndësishme me grupime të tjera si Kisha dhe Monarkia (e cila në fund e rrëzoi Musolinin me mbështetjen e ushtrisë). Pika e fundit vlen edhe më shumë për Frankoizmin në Spanjë apo regjimin Salazar në Portugali, ku në të dyja rastet, nuk kishte një parti mobilizuese të masave fashiste dhe të cilat nuk kishin asnjë sfidë domethënëse ndaj elitave tradicionale dhe strukturave të tyre të pavarura të pushtetit.

Këto argumente përsëriten shpesh nga ata që përqendrohen më shumë te mbështetja. Gjermania në veçanti shihet si e karakterizuar nga një formë e veçantë zhvillimi. Në disa raste kjo shihet në terma socio-politikë, për shembull në ndikimin e Luteranizmit, i cili pretendohet se i ka bërë popujt protestantë të nënshtruar ndaj shtetit. Një përqasje tjetër e zakonshme thekson mënyrën se si lëvizjet volkisch të para vitit 1914 zbulojnë magjepsjen e Gjermanisë me udhëheqësit e fortë, ose tendencën për ta përkufizuar nënshtetësisë në termat e ‘gjakut’ dhe të demonizimit të hebrenjve. Në mënyrë më të zakonshme, fokusi është në një zhvillim të veçantë socio-ekonomik (Sonderweg), veçanërisht pretendimi se industrializimi i shpejtë i Gjermanisë prodhoi një formë autoritariste elite rurale dhe të biznesit që qenë në aleancë dhe një shtresë të mesme të vogël dhe nën presion, gjë që nuk lejoi shfaqjen e një lëvizjeje liberale në atë mënyrë siç ndodhi në Britani.

Dukshëm, nëse damarët kombëtarë janë më të rëndësishëm, nuk ka më pyetje për një përkufizim gjenerik të fashizmit. Gjithsesi, ndërsa studimi në nivel kombëtar ka padyshim anët e veta të forta (veçanërisht theksimit të nevojës për të shmangur përgjithësimet e tepërta dhe për të qenë të vetëdijshëm për kontekstin), si një metodologji për studimin e fashizmit, ajo përmban disa defekte. Një shqetësim është mënyra në të cilën argumentet bazohen në tiparet unike kombëtare dhe që këto merren si të vërteta të padiskutueshme: çdo fenomen politik është në një farë kuptimi, i ndryshëm. Një problem tjetër mund të shihet: Fashizmi italian dalloi në shumë mënyra, qoftë nga pikëpamja krahinore, qoftë nga koha në kohë. Fashizmi në Itali filloi në qytete, por u ngrit në fshat (megjithëse është e pamundur të bësh një dallim të pastër mes qytetit dhe fshatit). Faza e hershme e “lëvizjes” u karakterizua nga radikalizmi, por kjo u pasua nga një fazë më konservatore “regjimi” – ku fashizmi u rikthye në rrënjët e veta radikale vetëm gjatë kohës kaotike të Republikës Salo, e cila u krijua pasi Musolini u çlirua nga komandot gjermane nga burgosësit e tij italianë më 1943 Duket e çuditshme të argumentohet se fashizmi nuk duhet të përdoret si një term gjenerik për shkak të dallimeve kombëtare  kur dallime madhore mund të gjenden edhe brenda vetë fashizmit italian.

Thelbi i kësaj përqasjes së dytë ka qenë pretendimi se dallimet mes ‘fashizmit’ qenë më të mëdha se sa ngjashmëritë. Nëse ato nuk do të ishin, atëherë dukshëm fashizmi mund të shihet si një fenomen trans-nacional – dhe rëndësia e vetme e kësaj përqasjes së dytë është nevoja për nënkategori brenda fashizmit, veçanërisht për ta dalluar nazizmin dhe fashizmin (në një mënyrë që disa historianë përdorin për të dalluar socializmin britanik nga socializmi i Europës kontinentale, ku argumentohet se ai britanik ka qenë shumë më pak i ndikuar nga Marksizmi dhe rrallë i gatshëm për dhunë).

3. Fashizmi si një Fenomen Epokal Europian

Shumica e historianëve, si Payne, e shohin fashizmin thelbësisht si një lëvizje epokale europiane. Për rrjedhojë ata janë të gatshëm të identifikojnë lëvizje fashiste në shumë vende, por fashizmi nuk shihet si një tipar i rëndësishëm i sistemeve politike jo-europiane dhe fashizmi Europian në epokën e pasluftës shihet si një problem në ekstremin e spektrit politik. Sërish, ky argument ka qoftë bazë politike ashtu edhe bazë socio-ekonomike.

Historiani i rëndësishëm gjerman, Ernst Nolte, duke shkruar në vitet 1960, bëri përpjekjen e parë madhore për të përkufizuar ‘minimumin fashist’ në termat e karakteristikave politike të dukshme. Përkufizimi i tij u përbë nga tri negativitete, dy faktorë stili dhe një objektiv më i përgjithshëm: anti-marksizmi; anti-liberalizmi; anti-konservatorizmi; parimi i udhëheqësisë; partia e militarizuar; dhe objektivi i arritjes së totalitarizmit. Kjo përqasje e përgjithshme është përdorur nga shumë historianë të tjerë, përfshirë Payne në tezën e ndarjes më tresh të fashizmit ku theksohet i) negociatat, ii) ideologjia dhe programi dhe iii) stili dhe organizimi.

Gjithsesi, shumica e mbështetësve të fashizmit si fenomen epokal europian kanë pasur tendencën të përqendrohen te mbështetja ndaj fashizmit më shumë se sa te ideologjia. Ata u përpoqën të dallojnë damarë të shtrirë në të gjithë Europën, të cilat besohet se nuk shpjegojnë gjë gjetkë. Zakonisht, qendrore te këto shpjegime është ndikimi traumatik i Luftës së Parë Botërore. Jehonat e Revolucionit Rus dhe revoltave të tjera të ndryshme të majta në të gjithë Europën zakonisht shihen si shkaqet kryesore të ngritjes së fashizmit. Ato ngjarje e vunë në panik shumicën e elitës politike dhe ekonomike të cilat filluan të besojnë se revolucioni është aftër, me pasoja veçanërisht të rënda për vendet që kishin udhëheqës pa eksperiencë politike dhe sisteme të partive që nuk kishin rrënjë të thella. Këto ngjarje patën gjithashtu ndikim të fuqishëm mbi shumë nga ata që u bënë aktivistë fashistë: natyrisht shumica e lëvizjeve të fashistëve të rinj duket se përbëheshin nga burra të rinj që patën marrë pjesë në luftë. Krizat e mëdha ekonomike që goditën disa vende shihen gjithashtu si me rëndësi vendimtare: Gjermania më 1932 kishte ndoshta 40 për qind të forcës së vet të punës të papunë dhe të tjerët patën frikë se i kishin ditët e numëruara.

Në termat e bazës në masë të fashizmit, këto tendenca zakonisht shihen se kanë pasur ndikim mbi një pjesë të mirë të shtresës së mesme, veçanërisht dyqanxhinjve të vegjël, artizanëve dhe fermerëve. Në të vërtetë, fashizmi shpesh përkufizohet si një ‘lëvizje e shtresës së mesme’. Por së fundmi ka pasur gjithnjë e më shumë prova të zbuluara që tregojnë se Nazizmi ka tërhequr mbështetës nga të gjitha shtresat dhe duhet gjithashtu të theksohet se në disa vende, veçanërisht në Hungari, fashizmi bëri një luftë klasash kundër grupimeve dominuese.

Pavarësisht se cili konsiderohet mbështetësi arketip i fashizmit, nuk ka diskutime për faktin se Europa në fillim të shekullit të njëzet përjetoi disa përmbysje madhore. Por pranimi i kësaj nuk sjell domosdoshmërisht mbështetjen e pretendimit se fashizmi qe një lëvizje e pastër epokale europiane. Nuk ka arsye logjike se pse kontinentet e tjera nuk mund të prodhonin udhëheqës dhe lëvizje madhore të ngjashme me fashizmin; në të vërtetë, shumë mund të argumentojnë se ka pasur disa shembuj të mëdhenj jo-Europianë, si Chilean Movimento Nacional Socialista në vitet 1930, apo Sadam Husseini në Irakun bashkëkohor. Dhe vitet e fundit kanë treguar se mund të ketë një ndryshim të madh në sjellje ndaj mundësisë së rigjallërimit të fashizmit Europian, veçanërisht në Europën Lindore ku zhgënjimi ekonomik ka pasuar me shpejtësi optimizmin hedonistik të rënies së komunizmit. Rusia mund të mos ketë përjetuar disfatë të luftë, por psikologjikisht ajo mund ketë pësuar pikërisht këtë ndërsa elementë të tjerë, si p.sh, frika ndaj Amerikanizimit, mund të shërbejnë si ekujvalentët funksionalë të frikës ndaj komunizmit në Perëndimin e periudhës mes të dy luftërave.

4. Fashizmi universal

Një përqasje e fundit madhore ndaj fashizmit është teza që fashizmi është shfaqur në një larmishmëri të gjerë dhe në shumë vende si dhe e kishte potencialin të bëhej një formë madhore përgjatë shekullit të njëzet e mbetet një kërcënim për mileniumin e ardhshëm.

Versioni më i zakonshëm i këtij argumenti ka ardhur shpesh nga marksistët e mbushur me gjuhë zhargoni, të cilët kanë identifikuar një numër të madh regjimesh fashiste, të tilla si qeveritë e Japonisë gjatë luftës dhe regjimet ushtarake të pasluftës në Amerikën Latine, ashtu si edhe diktaturat klasike Europiane.

Këndvështrimi më ‘reduksionist’ marksist, i cili thotë se interesi ekonomik dominon politikën dhe se fashizmi në thelb mund të përkufizohet si ‘diktatura e kapitalizmit në krizë’, tashmë është diskretituar. Interesat kapitaliste qenë të përçara dhe në regjimet klasike fashiste, politika duket se ka përcaktuar ekonominë dhe jo anasjelltas. Variacione të modelit ‘bonapartist’ mundësojnë që sfera politike të posedojë ‘autonomi’ nga kapitalizmi dhe kjo ka dëshmuar jetëgjatësi më të madhe në pushtet. Gjithsesi, ato ngrijnë çështje komplekse mbi shkak-pasojën dhe provat. Marksistët argumentojnë se pagat në Itali dhe Gjermani nuk u rritën po aq shpejt sa edhe fitimet, duke dështuar se megjithëse shteti fashist nuk qe i ‘përcaktuar’ nga kapitali, ai funksionoi në shërbim të tij. Por të njëjtat fakte mund të tregojnë fuqinë e politikës për të zhvendosur fondet nga pagat (dhe për rrjedhojë nga konsumi) në industri në mënyrë që të zhvillojnë një ekonomi të orientuar nga lufta – gjë që nuk është shumë e ëndërruar nga shumica e interesave të biznesit. Duhet të vërehet gjithashtu se gjithnjë e më shumë disa historianë jomarksistë janë të gatshëm të pranojnë se Nazizmi qe potencialisht shumë radikal nga pikëpamja shoqërore. Shumë tregues është gjithashtu që fashizmi italian u përpoq të kthehej te radikalizmi social në fazën e vet të vdekjes si Republika e Salos.

Të tjerët janë përpjekur të argumentojnë se manifestimet madhore të fashizmit ndodhin jashtë kontekstit epokal europian nëse shikohen tiparet më politike. Së fundmi, shumë kanë vënë në dukje ngjashmëritë në politika dhe stile të shumë grupimeve të akuzuara si “neofashiste” të cilat janë shfaqur në Europën Perëndimore. Për shembull, udhëheqësi i Frontit Nacional të Francë Jean-Marie Le Pen, i cili mori 15 për qind të votave në zgjedhjet presidenciale të fitit 1995 – ka një karizëm të konsiderueshme dhe është tepër nacionalist. Ndoshta edhe më shumë komentatorë kanë vënë në dukje ngjashmëritë mes politikanit rus Vladimir Zhirinovsky, dhe fashizmit klasik. Mes tyre është historiani britanik Roger Griffin, të cilët e shohin Zhirinovsky si konfirmim të elementëve përcaktues të fashizmit, të tillë si angazhimi ndaj një miti populist të rilindjes kombëtare – një stil i propagandës të cilin Griffin e identifikon në shumë kontekste përgjatë të gjithë shekullit të njëzetë.

Gjithsesi, në këtë pikë diskutimi rikthehet te problemi të cilin unë e shtrova që nga fillimi. Relativisht shumë pak njerëz dhe lëvizje e kanë cilësuar veten “fashitë”. Dushëm Le Pen nuk e pranon këtë etiketë, për shkak se ai kupton se fashizmi është një tabu politike dhe se kundërshtarët po përpiqen ta deligjitimojnë partinë e tij duke e shënjestruar atë si fashist. Edhe Zhirinovsky e hedh poshtë etiketimin si fashist, duke pretenduar se partia e tij është e qendrës së djathtë dhe kundërshton diktaturën. Dukshëm ne kemi nevojë për një farë lloj përkufizimi nëse vjen puna për t’iu përgjigjur pyetjeve të tilla si, a është fashizmi duke u ringjallur, apo që të vlerësojmë se cilat nga lëvizjet e periudhës së mes dy luftërave qenë me të vërtetë fashiste.

 

Pjesa e dytë

Lexime të mëtejshme:

Roger Eatwell, Fascism: a History, Vintage 1996 is mainly a critical narrative of Germany, Italy, France and Britain coming up to the present day.

Roger Griffin (ed.) Fascism, Oxford University Press 1995, is a superb set of documents, together with extracts from many key approaches, including the author’s own.

Ian Kershaw, The Nazi Dictatorship, Longman 1993, is a superb textbook; whilst mainly about the regime, it contains a good discussion of the nature of fascism.

Walter Laquer (ed.), Fascism: a Readers Guide, Penguin 1979 includes some excellent chapters, including a good introduction to Sternhall’s position.

Stanley Payne, A History of Fascism, 1914-45, UCL Press 1995, is a superb history plus an accessible discussion of the problem of definition and neo-fascism.

Zeev Sternhall, The Birth of Fascist Ideology, Princeton University Press 1994, is a controversial mongraph on Italy and France, in general above A-level standard.

Paul Preston, The Politics of Revenge – Fascism and the Military in 20th Century Spain, Routledge 1995, is an excellent account of the Spanish scene; NB most historians do not see Francoism as fascist.

Roger Eatwell is Senior Lecturer in Politics at the University of Bath. He has broadcast on radio and television and is the author of Fascism: a History (Vintage 1996).