Çfarë është monetarizmi?

FINANCE & DEVELOPMENT, March 2014, Vol. 51, No. 1

Sarwat Jahan dhe Chris Papageorgiou

Theksi i monetarizmit mbi rëndësinë e parasë fitoi peshë në vitet 1970. Sa e rëndësishme është paraja në ekonomi? Shumë pak njerëz mohojnë idenë se ajo luan një rol kyç. Por një shkollë e mendimit ekonomik, e quajtur monetarizmi, thotë se stoku u parasë (sasia totale e parasë në një ekonomi), është përcaktuesi kryesor i Prodhimit të Brendshëm Bruto nominal në terma afatshkurtër dhe përcaktuesi i nivelit të çmimeve në terma afatgjatë. Politika monetare është një nga mjetet në dispozicion të qeverisjes për të ndikuar performancën e përgjithshme të ekonomisë, përmes përdorimit të instrumenteve të tillë si normat e interesit për të përshtatur sasinë e parasë në ekonomi ne nevojat. Monetaristët besojnë se objektivat e politikës monetare realizohen më mirë përmes shënjestrimit i normës së rritjes së masës monetare. Monetarizmi fitoi famë në vitet 1970 – pasi ia doli të ulë inflacionin në Shtetet e Bashkuara dhe në Mbretërinë e Bashkuar – dhe ndikoi gjerësisht vendimin e bankës qendrore të SHBA-ve për të stimuluar ekonominë gjatë recesionit botëror të viteve 2007-2009.

Sot, monetarizmi lidhet para së gjithash me nobelistin e ekonomisë Milton Friedman. Në veprën e tij themelore, Një Histori Monetare e Shteteve të Bashkuara, 1867–1960, vepër në bashkëautorësi me Anna Schwartz më 1963, Friedman argumentoi se politika e keqe monetare nga banka qendrore e SHBA-ve, Rezerva Federale, qe shkaku kryesor për Depresionin e Madh në SHBA-të e viteve 1930. Në këndvështrimin e tyre, dështimi i FED (Siç quhet zakonisht Rezerva Federale) për të parandaluar forcat që po bënin presion për poshtë në furnizimin me para dhe veprimet e saj që synuan pakësimin e stokut të parasë qenë ekzaktësisht e kundërta e asaj që duhej të qe bërë. Ata argumentuan gjithashtu se për shkak se tregjet në mënyrë natyrore lëvizin drejt një qendre të stabilizuar, një sasi furnizimi me para e përcaktuar në mënyrë të pasaktë bëri që tregjet në reagojnë në mënyrë rakitike.

Monetarizmi fitoi famë në vitet 1970. Më 1979, inflacioni në SHBA shënoi kulmin në rreth 20 për qind, dhe Fed ndryshoi strategjinë e vet operative për të reflektuar teorinë monetariste. Por monetarizmi ra në dekadat që pasuan pasi aftësia e saj për të shpjeguar ekonominë e SHBA-së duket se u dobësuan. Pavarësisht kësaj, disa nga njohuritë që monetaristët sollën në analizën ekonomike janë përdorur edhe nga ekonomistët jomonetaristë.

Në formën e vet bazë

Themelet e monetarizmit qëndrojnë te Teoria Sasiore e Parasë. Teoria në vetvete është një identitet llogaritar dhe si i tillë, duhet të jetë patjetër i vërtetë. Ajo thotë se masa monetare, e shumëzuar me shpejtësinë (me të cilën paraja ndryshon duar), është e barabartë me shpenzimet nominale në një ekonomi (sasinë e mallrave dhe shërbimeve të shitura, të shumëzuara me çmimet e paguara për to). Si një identitet llogaritar, ky ekuacion është i padebatueshëm. Ajo që është e debatueshme, është shpejtësia. Teoria monetariste e sheh shpejtësinë e qarkullimit të parasë si në përgjithësi, stabile, gjë që nënkupton se e ardhura nominale është në përgjithësi një funksion i bazës monetare. Variacionet në të ardhurat nominale reflektojnë ndryshime në aktivitetin ekonomik real (numrin e marrave dhe shërbimeve të shitura) dhe inflacionin (çmimin mesatar të paguar për to).

Teoria sasiore është baza për shumë parime dhe receta të monetarizmit:

• Paraja në terma afatgjatë është neutrale: Një rritje në masën monetare do të pasohet nga një rritje në nivelin e përgjithshëm të çmimeve në terma afatgjatë, pa efekte në faktorët e ekonomisë reale të tilla si konsumi apo prodhimi.
• Paraja në terma afatshkurtër nuk është neutrale: Një rritje në stokun e parasë ka efekte të përkohshme në prodhimin real (PBB-në) dhe punësimin) në terma afatshkurtër për shkak se pagat dhe çmimet kërkojnë kohë për t’u përshtatur (ato janë nguruese për nga natyra).
• Rregulli i rritjes konstante të masës monetare: Friedman, i cili u nda nga jeta më 2006, propozoi një rregull monetar fiks, i cili thotë se FED duhet t’i kërkohet të shënjestrojë një normë rritjeje të parasë të barabartë me normën e rritjes seale të PBB-së, duke e lënë nivelin e çmimeve të pandryshueshëm. Nëse ekonomia pritet të rritet me 2 për qind në një vit të caktuar, FED duhet të lejojë rritjen e masës monetare me 2 për qind. Fed duhet të jetë i detyruar të respektojë këtë politikë monetare për shkak vetë fuqia diskrecionale mund ta destabilizojë ekonominë.
• Fleksibiliteti i normave të interesit: Rregulli i rritjes së stokut të parasë synonte të lejonte normat e interesit, të cilat prekin koston e kreditit, të jenë mjaftueshëm fleksibël sa t’i lejojnë huamarrësve dhe huadhënësve të marrin në llogari inflacionin e pritshëm si dhe variacionet në normat reale të interesit.

Shumë monetaristë besojnë gjithashtu se tregjet në themel janë të qëndrueshme në mungesë të ndonjë fluktuacioni madhor në furnizimin me para. Ato vlerësojnë gjithashtu se ndërhyrja e qeverisë mundet shpesh të destabilizojë ekonominë më shumë se sa ta ndihmojë atë. Monetaristët besojnë gjithashtu se nuk ka një shkëmbim të vlefshëm mes inflacionit dhe papunësisë në terma afatgjatë, për shkak se ekonomia vendoset në ekujlibrin afatgjatë në një nivel të prodhimit me punësim të plotë (shiko “Çfarë është Hendeku i Prodhimit?” shtator 2013 F&D).­

Debati i madh

Megjithëse monetarizmi ka fituar rëndësi që nga vitet 1970, ajo është kritikuar nga shkolla e mendimit që synoi të zëvendësojë – Kejsianizmi. Kejsianistët, të cilët frymëzohen nga ekonomisti i madh John Maynard Keynes, besojnë se kërkesa për mallra dhe shërbime është faktori kyç që ndihmon prodhimin ekonomik. Ata thonë se monetarizmi dështon si një shpjegim i përshtatshëm për ekonominë për shkak se shpejtësia e qarkullimit të parasë është në thelb, e paqëndrueshme dhe i shton pak ose aspak rëndësi teorisë sasiore të parasë dhe nuk shërben si argument për kërkesën e monetaristëve për rregulla. Për shkak se ekonomia është subjekt i luhatjeve të mëdha dhe periudhave me instabilitet, është e rrezikshme ta bësh FED skllav të objektivave monetare të paracaktuara, besojnë ata – duke shtuar se FED duhet të ketë dorë të lirë “apo diskrecion” në kryerjen e politikës monetare. Kejsianistët gjithashtu nuk besojnë se tregjet përshtaten nga tronditjet dhe rikthehen me shpejtësi te niveli i prodhimit të kërkuar nga punësimi i plotë. ­

Kejsianizmi kishte kontroll të plotë të debatit për çerek shekullin e parë pas Luftës së Dytë Botërore. Por sfida monetariste ndaj teorisë tradicionale të Keynes u fuqizua gjatë viteve 1970, një dekadë e karakterizuar nga inflacion i lartë dhe në rritje dhe rritje e ngadaltë ekonomike. Teoria e Keynes nuk dispononte një përgjigje për këtë situatë, ndërsa Friedman dhe monetaristët e tjerë argumentuan në mënyrë bindëse se normat e larta të inflacionit qenë si pasojë e rritjes së shpejtë të masës monetare, duke e bërë kontrollimin e masës monetare çelës të politikës së mirë.

Më 1979, Paul A. Volcker u bë kryetar i Rezervës Federale dhe e bëri luftën kundër inflacionit objektivin e vet kryesor. Fed kufizoi rritjen e masës monetare (në përputhje me rregullin e Friedman) dhe ia doli ta ulë inflacionin. Inflacioni u mposht në mënyrë dramatike, megjithëse pati si kosto një recesion të madh.

Monetarizmi pati një triumf tjetër në Britani. Kur Margaret Thatcher u zgjodh kryeministre më 1979, Britania pati vuajtur shumë vite inflacioni të rëndë. Thatcher zbatoi monetarizmin si armë kundër rritjes së çmimeve dhe ia doli ta përgjysmojë atë, duke e ulur në më pak se 5 për qind në vitin 1983.

Por ngritja e monetarizmit qe e shkurtër. Stoku i parasë është një objektiv i vlefshëm politik vetëm nëse marrëdhënia mes parasë dhe PBB-së nominale, dhe për rrjedhojë, inflacionin, është e qëndrueshme dhe e parashikueshme. Kjo do të thotë se nëse furnizimi me para rritet, po kështu rritet edhe PBB nominale dhe anasjelltas. Për ta arritur këtë efekt të drejtpërdrejtë, gjithsesi, shpejtësia e qarkullimit të parasë duhet të jetë gjithashtu e parashikueshme.

Në vitet 1970, shpejtësia e qarkullimit të parasë u rrit me një normë goxha konstante dhe dukej se teoria sasiore e parasë qe e mirë. Norma e rritjes së parasë, e përshtatur për një nivel të parashikueshëm shpejtësie në qarkullim, përcaktonte PBB-në nominale. Por në vitet 1980 dhe 1990, shpejtësia e qarkullimit u bë shumë e paqëndrueshme dhe për disa periudha pësoi përshpejtime dhe ngadalësime të paparashikueshme. Lidhja mes stokut të parasë dhe PBB-së nominale për rrjedhojë u thye dhe vlefshmëria e teorisë sasiore të parasë u vu në pikëpyetje. Shumë ekonomistë të cilët qenë bindur nga monetarizmi i viteve 1970, e braktisën këtë përqasje.

Shumica e ekonomistëve mendojnë se ndryshimi në parashikueshmërinë e shpejtësisë së qarkullimit të parasë erdhi kryesisht si pasojë e ndryshimit të rregullave mbi bankat dhe novacionet e tjera financiare. Në vitet 1980, bankat u lejuan të ofrojnë llogari rrjedhëse me normë interesi, gjë që gërryu dallimet e mëparshme mes llogarive rrjedhëse dhe llogarive të kursimit. Për më tepër, shumë njerëz zbuluan se tregjet e parasë, fondet komunitare dhe asete të tjera qenë alternativa më të mira se sa depozitat bankare tradicionale. Për rrjedhojë, marrëdhënia mes stokut të parasë dhe performancës ekonomike ndryshoi.

Sërish e rëndësishme

Megjithatë, interpretimi monetarist i Depresionit të Madh nuk u harrua tërësisht. Në një fjalim gjatë festës për 90 vjetorin e Milton Friedman në vitin 2002, Ben S. Bernanke, në atë kohë anëtar bordi i Fed, i cili më pas u bë kryetar bordi i Fed, tha, “më duhet t’i them Miltonit dhe Anna  [Schwartz]: Në lidhje me Depresionin e Madh, ju keni të drejtë. Ne [Fed] e bëmë atë. Dhe kërkojmë ndjesë. Por falë jush, nuk do ta bëjmë më atë sërish.” Bernanke përmendi pikërisht punën e Friedman dhe Schwartz kur mori vendimin për të ulur normat e interesit dhe për të rritur stokun e parasë për të stimuluar ekonominë gjatë recesionit të madh botëror që filloi në SHBA në vitin 2007. Monetaristë të famshëm (përfshirë Schwartz) argumentuan se stimuli nga Fed do të sjellë inflacion jashtëzakonisht të lartë. Por në vend të kësaj, shpejtësia e qarkullimit të parasë u ngadalësua jashtëzakonisht shumë dhe hë për hë, jo inflacioni, por deflacioni duket një rrezik shumë më i madh.

Megjithëse shumica e ekonomistëve sot nuk e pranojnë nevojën për të besuar vetëm te rritja e sasisë së parasë, gjë që qëndron në thelb të analizës monetariste, disa parime të rëndësishme të monetarizmit e kanë gjetur rrugën në analizat jomonetariste të kohës sonë, duke pakësuar dallimet mes monetarizmit dhe kejnesianizmit, dallime që qenë kaq të qarta tri dekada më parë. Ndoshta zbulimi më i madh i monetarizmit është që inflacioni nuk mund ekzistojë për sa kohë nuk ekziston rritja e stokut të parasë dhe që kontrolli i stokut të parasë duhet të jetë detyra primare, ndonëse jo e vetmja, për një bankë qendrore.