Dinastitë moghule

Francis Robinson po kërkon për tipare dallueshmërisht tolerante të sundimit moghul në Indi dhe të atyre dinastive islame që lidhen me Iranin dhe Azinë Qendrore.

Francis Robinson

Rreth 10 vite më parë unë u ftova për të kontribuar mbi një seri librash që mbulonin sundimtarët e shoqërive më të mëdha në botë. Zona ime ishte Bota Muslimane. Kishte kaq shumë sundimtarë muslimanë për t’i futur në një volum të vetëm, saqë u desh të ndahen në dy pjesë- sundimtarët e botës perëndimore myslimane dhe ata të botës lindore myslimane. Duke përdorur një shkallë selektiviteti u bë e mundur për të sjellë së bashku disa nga sundimtarët e botës lindore myslimane deri rreth 1900-ës, si një grup mjaftueshmërisht koherent. Ata janë: dinastitë e Sulltanatit të Delhit 1206-1526, e cila krijoi strukturën e nënkontinentit indian, deri në shek. XXI, duke mbështetur një të tretën e botës myslimane; Il-Khanidët 1256-1340, pasardhësit e Xhenghiz Khanit nëpërmjet Hulegut (sundoi 1256-1265), i cili nisi vendosjen e bazave të Iranit modern; Timuridët 1370-1506, pasardhësit e pushtuesit më të madh të fundit mongol Timur Lengut, i cili ngriti një civilizim persian të shkëlqyer në Iran, Azinë Qendrore dhe Afganistan; Moghulët, 1526-1540, 1555-1858, të cilët sunduan mbi një nga perandoritë më të mëdha dhe të pasura myslimane; Safavidët 1501-1773, të cilët e kthyen Iranin në një shoqëri kryesisht Shia, dhe në të njëjtën kohë arritën lartësi të mëdha në artet; dhe Kaxharët 1796-1925, të cilët u përpoqën shumë fort për të ngritur një fuqi qendrore në Iran, ndërsa po rrethoheshin nga të dyja anët nga presioni i ekspansionit rus dhe atij britanik.

Ndër shekuj të ndryshëm këto regjime kanë pasur shumë të përbashkëta. Më shumë me atë që nuk ishin elitat me prejardhje turke dhe iraniane dhe në rastin e Azisë së Jugut me prejardhje afgane. Iranianët u përpoqën të jepnin ndihmesën e tyre me aftësitë administrative dhe turqit me trupat ushtarake, gjithashtu natyrisht në Azinë e Jugut popullsia vendase ka luajtur një rol të madh. Për vetë sundimtarët Xhenghiz Khani dhe pasardhësit e tij mongolë ishin një trashëgimi dhe prani e fuqishme. Për Sulltanët e Delhit Mongolët ishin një prani e vazhdueshme, që i bezdiste kufijtë e tyre veri-perëndimorë. Khanët ishin vetë natyrisht Mongolë gjatë procesit të tyre të persianizimit. Timuri (sundoi 1370-1405) u martua me një pasardhëse të Xhenghiz Khanit. Për pasojë ai dhe pasardhësit e tij adoptuan titullin Kuragan, që do të thotë dhëndër. Baburi (sundoi 1526-1530), themeluesi i Perandorisë Moghule (Moghul vjen nga persishtja për mongol) nga ana e babait të tij rridhte nga ana e Timur Lengut dhe nga ana e nënës nga Xhenghiz Khani. Ai dhe pasardhësit e tij ishin thellësisht të ndërgjegjshëm për trashëgiminë e tyre mongole. Historia zyrtare e Abtil Fazlit mbi sundimin e stërnipit të tij Akbarit (sundoi 1556-1605) e kthen mbrapsht linjën stërgjyshore deri tek perëndesha mitike mongole Alankoa. Vetë Moghulët mbështetën një lloj zhanri pikture, që i vendoste ata në shoqëri me Timur Lengun ose Xhenghiz Khanin dhe paraqiste simbolet e sovranitetit dhe të autoritetit që iu dorëzoheshin. Sundimtari moghul Shah Xhahani (1627-1658) e theksonte ndjesinë e titujve të trashëguar për të sunduar më mirë në një rubin të dhuruar nga sunduesi safavid Shah Abasi, babit të tij Xhahangirit (sundoi 1605-1627), ku ai shkroi emrat e Timur Lengut dhe të zëvendësuesve të tij, Shah Ruhit (s. 1409-1447) dhe Ulugh Begut (1447-1449), atë të Shah Abasit, si dhe ata të Akbarit, Xhahangirit e të atij vetë. Ky rubin u vendos më pas në qendër të gjoksit të një palloi dhe që formoi më vonë fronin e famshëm të palloit. Një shekull më vonë ky fron u bë pjesë e plaçkës së luftës të një pushtuesi të madh si Nadir Shahu (s. 1736-1747), i cili e ktheu në Iran.

Në këtë rajon me tradita të theksuara dinastike persishtja ishte gjuha e qeverisjes dhe e artit oborrtar. Kishte një kulturë të lartë të përbashkët, ku fjala vjen poezitë e Hafizit dhe Sadiut, Rumiut dhe Xhamiut shijoheshin nga Shirazi dhe Samarkanda, në Bengal dhe deri në Dekan, Indinë e jugut. Përgjatë kësaj kishte edhe një kulturë fetare të përbashkët në të cilën Arabishtja, gjuha e Kuranit dhe e Traditës Profetike të Muhamedit, ishte gjuha e ulemave, specialistët fetarë. Njerëzit udhëtonin lirisht përgjatë këtij rajoni në kërkim të patronazhit. Kështu Moghulët pasi u mundën në Indi në shek. XVI nga Afganët kërkuan mbështetjen e Shahut safavid Tahmaspit (s. 1524-1576), ndërsa po përpiqeshin të rifitonin perandorinë e tyre. Por përgjithësisht lëvizja në kërkim të patronazhit shkonte në tjetër drejtim, nga Irani dhe Azia Qendrore drejt oborreve të pasura të Indisë. Kështu, këto rajone pra, India, Irani dhe Azia Qendrore më së paku në terma të qeverisjes kanë shumë të përbashkëta, fakte të cilat janë mbajtur të padukshme nga mësymja e Imperializmit Perëndimor në shek. 19-20, por të cilat mund të rizbulohen në mënyra të ndryshme sot, ndërsa po zhvendosen pllakat tektonike të politikës edhe një herë dhe lidhjet e Iranit, nënkontinentit indian, Azisë Qendrore dhe ndoshta të Kinës po bëhen të modës sërish.

Ka disa fakte rreth këtyre dinastive, të cilat mund të na shfaqen si surprizë për ata që kanë një këndvështrim orientalist për botën islame. I pari, sundimtarët e tyre ishin të prirur të drejtoheshin nga konsideratat e pushtetit, se sa ato të fesë. Kështu, Il-Khanët e hershëm i shpërndanë favoret e tyre ndërmjet të Krishterëve, Budistëve, Hebrenjve dhe Muslimanëve. Kur Ghazani (s. 1295-1304) u konvertua në Islam, ndonëse historiani Rashidudin shkroi për të, se “u ndriçua nëpërmjet dritës së fesë së Muhamedit e përçuar brenda qenies së tij rrezëllitëse”, na bën të dyshojmë pak se kjo ishte një manovër, që na tregon identifikimin e tij me fenë e shumicës së iranianëve dhe që ai përforcoi fushatën e tij në favor të fronit il-khanid. Në mënyrë të ngjashme Shah Ismaili (s. 1501-1524) themeluesi i Perandorisë Safavide, duke synuar që të ngrejë lart autoritetin e dinastisë së tij e deklaroi Shiizmin si fenë zyrtare të Iranit. Në Urdhrin Sufi të Safavidëve, të cilin e udhëhiqte Ismaili ai shihej si mishërimi i imamit të dymbëdhjetë të fshehur të Shiave, dhe duke e bërë Iranin Shia ai po i siguronte këtë burim autoriteti mbretërimit të tij. Në një mënyrë pak a shumë të ngjashme veproi Nadir Shahu, kur iu përgjigj kërcënimit të atmosferës fetare, e cila ishte akoma e lidhur pararendësve të tij Safavidë, duke u përpjekur të lançojë një formë të re të Islamit. Ai proklamoi besimin xhaferi, duke ndjekur imamin e gjashtë të Shiave, Xhafer es-Sadikun, i cili me sa dukej kishte avantazhin që t’i tërhiqte të dyja palët Shiat dhe Suninjtë.

Për sundimtarët muslimanë të Indisë ishte një problem i vazhdueshëm çështja që ata po sundonin një popullsi të madhe jo-muslimane. Të gjithë sulltanët e Delhit pretenduan tituj, me të cilët sugjerohej se qëllimi i tyre ishte mbrojtja dhe përparimi i Islamit. Por kur vinte puna këta sundimtarë muslimanë vareshin nga bankierë, klerikë, zanatçinj dhe punëtorë Hindusë. Në një moment duket që në gjysmën e dytë të shek. 14 në zonat urbane ku autoriteti mysliman ishte i fortë Hindusëve iu kërkohej të paguhej xhizja apo taksa diskriminuese për jo-muslimanët. Por për pjesën më të madhe të Sulltanatit dukej se atyre iu ishte dhënë statusi i Dhimiut, që është i popullit të mbrojtur të librit. Në të vërtetë burimet Xhain flasin mirë për Muhamed bin Tughlukun (s. 1325-1351). Fakti ishte se logjika e pushtetit nënkuptonte që mund të krijohej një humnerë ndërmjet retorikës islame të titujve zyrtarë dhe realitetit të sundimit një popullsi të madhe jo-muslimane.

Për pjesën më të madhe të periudhës së Moghulëve të Mëdhenj (1526-1540; 1555-1707) sundimtarët vazhduan politikat e tyre përfshirëse kundrejt jo-muslimanëve të Sulltanatit të Delhit. Ata ishin krejtësisht të vetëdijshëm, që sundimi i tyre do të mbahej në një aleancë ndërmjet tyre dhe aristokratëve luftarakë të Indisë, pjesa më e madhe e të cilëve ishin Hindusë. Në fillimet e sundimit të tij Akbari ua hoqi të drejtën muslimanëve për t’i skllavëruar të burgosurit e kapur rob në luftë, shfuqizoi një taksë të vendosur për pelegrinët Hindusë dhe më vonë hoqi edhe xhizjen. Ai vetë debatoi mbi çështjet fetare me ulematë dhe me dijetarë të feve të tjera- Hindusë, Xhains, Persi dhe të Krishterë. Ai i pa ulematë si një rrezik për Perandorinë e tij me shumë besime, duke ua pakësuar mbështetjen, që shteti ua jepte atyre dhe në vend të tyre u bëri lëshime priftërinjve dhe shkollarëve të feve të tjera. Një sundimtar mysliman, ai vetë ua bëri të qartë që popujt e të gjitha besimeve në perandorinë e tij do të trajtoheshin njësoj.

Aurangzeb (s. 1658-1707) i fundit i Moghulëve të Mëdhenj eci në një drejtim krejtësisht të kundërt. Një njeri i devotshëm ai përfundoi tranzicionin e nisur nga baba i tij Shah Xhahani, larg nga qasja përfshirëse e Akbarit në një tjetër, ku ai veproi si një sundimtar i një shteti mysliman, duke ndjekur ligjin e shenjtë, duke qeverisur në të mirë të Muslimanëve dhe me qëllimin e konvertimit të të pabesëve. Rregullatorë të moralit publik u caktuan në të gjitha qytetet; u porosit një kodifikim i fetvave ligjore, Fetava Alemgiri. Hindusët filluan të vuajnë, tempuj të ndërtuar vonë apo të riparuar u shkatërruan; Pelegrinët Hindusë u taksuan, dhe u rivendos Xhizja. Politika të tilla ndihmuan në gërryerjen e themeleve të unitetit të sistemit perandorak, i cili tashmë po e ndjente tendosjen e rritjes së konsiderueshme ekonomike. Aq të pazakontë ishin ata në kontekstin e sundimit mysliman në Indi, saqë ata shihen sot si një rravgim.

Një fakt i dytë befasues është ai i alkoolit, dhe me një përhapje më të vogël ai drogës si opiumi, të cilat janë përdorur gjerësisht nga këta sundimtarë muslimanë. Alkooli ishte pjesë e mënyrës së jetesës së Il-Khanëve, nga i cili nuk hoqën dorë kur u konvertuan në Islam. Olxhaitu (1304-1316) p.sh., vdiq 36 vjeç më probleme të digjestionit, që ia solli të pirit me tepri. Në 1402 Timur Lengu, i cili do të niste një ekspeditë të madhe drejt Kinës vdiq pasi kishte pirë pa ndjenja për tre ditë rresht. Një nga arsyet përse Shah Ismaili (s. 1501-1524) i Iranit Safavid e humbi betejën e Çalldëranit me Osmanët më 1514 ishte, sepse trupat e tij natën përpara betejës e kishin kaluar duke u dehur. Alkooli ka qenë rënia e katër sundimtarëve safavidë, të cilët erdhën pas Shah Abasit. Në rastin e të katërtit Shah Sulltan Hyseini (s. 1694-1722) motra e tij princesha e fortë Meriem Begum, dhe ajo vetë një pirëse e konsiderueshme alkooli e ktheu të vëllain e vet të devotshëm në një pijanec, kështu që haremi i vet ta kishte atë nën kontroll.

Alkooli ka luajtur një rol të mirënjohur në jetën e një numri të mirë të sundimtarëve muslimanë të Indisë. Kronikani Afif na rrëfen një histori për Firuz Shah Tughlukun (s. 1351-1388), të cilit i pëlqente të pinte verëra të ngjyrave të ndryshme- të verdhë, të kuqe  dhe të bardhë. Një ditë, pas faljes ai po shijonte duke pirë kur një oborrtar i vjetër hyri dhe ai pati kohë vetëm ta shtynte gotën e pijes nën shtratin e vet. Por ai nuk ia doli ta shtynte atë mjaftueshëm dhe oborrtari mbeti pa fjalë nga ajo që pa. Në kujtimet e tij Baburi (s. 1526-1530) themeluesi i Perandorisë Moghule të çarmatos me ndershmërinë e tij rreth dashurisë që kishte për mbrëmjet me pije dhe për budallëqet që thoshte dhe bënte nën ndikimin e alkoolit. Megjithatë në 1527 në kohën e betejës vendimtare për të ardhmen e Indisë ai bëri një betim formal, se do të hiqte dorë nga alkooli. “Mendimi për të hequr dorë nga pija ka qenë prej kohësh në mendjen time”,- shkruan ai,- “dhe zemra ime ka qenë e errësuar vazhdimisht nga retë e këtij akti ilegal.”

Ai theu të gjithë potiret e arta dhe të argjendta dhe copat ua shpërndau të varfërve, dhe e derdhi të gjithë verën që gjendej në kampimin e tij. Ai i detyroi të gjithë ushtarët e tij ta ndiqnin këtë veprim. Brenda një viti apo aq Baburi do të pendohej për veprimin e tij:

Unë jam trallisur pse hoqa dorë nga vera

Unë s’di ç’të bëj, dhe jam i shqetësuar,

Kushdo pendohet që pin dhe më pas bën bera,

Por tashmë jam betuar dhe jam i penduar.

Ai shumë shpejt iu kthye zakoneve të vjetra. Me të vërtetë që aq i mirënjohur ishte përdorimi i alkoolit në jetën e këtyre sundimtarëve, saqë në një moment u desh të ndalohej, siç veproi Shah Tahmaspi (s. 1524-1576) në Iran më 1530, po ashtu si bëri edhe Moghuli i Madh Aurangzebi në fillimet e sundimit të tij.

Pjesa e tretë befasuese ishte roli i gruas, të cilat pandryshueshmërisht ishin të angazhuara në projektet sunduese të të afërmve të tyre, ashtu siç ishin ata patronë të mëdhenj, edhe gratë e tyre ndërtonin xhami, medrese dhe tyrbe. Nganjëherë ato ishin lojtare kryesore në politikë.

Nga më të mirënjohurat është Sulltana Razija, e cila sundoi Sulltanatin e Delhit nga viti 1236 deri më 1240 dhe duke lënë mënjanë mamluken Shaxhar el-Durr (s. 1249-1250), e cila ka qenë e vetmja grua që sundoi formalisht në botën para-moderne myslimane. Babai i saj Iluimishi (1210-1236) e kishte menduar si zëvendësuesen e tij, aq mirë i kishte menaxhuar punët ndërsa ai ishte larg në fushatat ushtarake. Pas një fillimi të trazuar në të cilin ajo pohoi të drejtën për të sunduar me mbështetje popullore ajo fitoi urrejtjen e fraksioneve politike të oborrit të saj.

Gruaja e sundimtarit timurid Shah Ruhut (s. 1409-1447), Xheuher Shad e dominoi politikën përgjatë sundimit të tij, duke e humbur kontrollin vetëm aty nga fundi, kur dështoi të vendoste stërnipin e saj favorit në fron. Trashëgimia e saj e madhe për të cilën kujtohet edhe sot është një xhami e mrekullueshme me dy salla falje, që ajo e ndërtoi për tyrben e imamit të 8 të Shiave, Rizait, në Meshhed, Iran. Një tjetër lojtare politike e shquar ka qenë Malik Xhahani, nëna e Nasirudin Shahut të Iranit (148-1896). Në pjesën më të madhe të fillimeve të sundimit të saj ajo konkurroi me kryeministrin e Shahut për të pasur ndikim mbi Nasirudinin, dhe në të njëjtën kohë mbante kontakte me Britanikët. Ajo e detyroi djalin e saj të ketë si kryeministër Emir Kabirin e aftë, i cili u vra më pas.

Hakmarrja e gruas duhet shmangur. Il-Khani Ebu Said (s. 1316-1335) u dashurua pas Baghdad Hatunit, bija e gjeneralit të tij kryesor Amir Xhohanit. Kur Xhahni ia refuzoi atij bijën e vet, Ebu Saidi e vrau Xhohanin dhe djemtë e vet dhe e mori Baghdad Hatunin për bashkëshorte. Ajo menjëherë fitoi epërsi ndaj tij dhe më pas e helmoi së pari, kështu thuhet, për vrasjen e të afërmve të saj, e së dyti sepse ai filloi ta transferojë afeksionin e vet te mbesa e saj. Një tjetër akt hakmarrje për të cilin iu desh të priste shumë është ai i gruas së perandorit moghul Muhamed Shah (s. 1719-1748). Djali i saj Ahmed Shahu (s. 1748-1754) u verbua nga babai i Shah Alemit (s. 1759-1806), në haremin e të cilit ajo jetonte. Në 1788 ajo i pagoi një shumë të madhe një aventurieri afgan dhe njerëzve të tij për të marrë nën kontroll Fortesën e Kuqe në Delhi. Afgani i verboi Shah Alemin dhe bijtë e vet, duke ia nxjerrë sytë perandorit me duart e veta. Kjo ishte një hakmarrje e kufizuar fillimisht, se më pas Afgani e turpëroi edhe gruan plakë.

Me sundimtarët moghulë të Indisë ne mund të arrijmë të marrim kuptim të fortë të grave si lojtare politike, megjithatë kjo mund të jetë edhe pse ne përpiqemi të njohim më shumë rreth tyre, se sa për gratë e dinastive të tjera. Kujtimet e Baburit janë të mbushura plot me respektin e tij për gratë e familjes së vet  dhe na e bëjnë të qartë, se si kur ai ishte adoleshent dhe luftonte për të rimarrë trashëgiminë e tij në Azinë Qendrore, duke e marrë dhe e humbur Samarkandën dy herë ai u mbështet në këshillat politike e nënës dhe gjyshes së vet. Në një mënyrë tjetër por më të mirë sundimi i hershëm i Akbarit na nxjerr në pah një episod, duke na zbuluar një grua si një politikane oportuniste. Kur Akbari ishte një perandor i ri aty te të pesëmbëdhjetat; ish-dadoja e tij Maham Anaga e ndihmoi të hidhte poshtë rojen e tij të aftë Bajram Khanin, dhe të ishte efektiv në menaxhimin e qeverisjes nëpërmjet influencës së tij mbi kryeministrin. Ajo e humbi më pas kontrollin, sepse djalit të saj Adham Khanit iu rrit shumë mendja dhe nuk i tregoi respektin e duhur Akbarit. Kjo çoi në një skenë klasike të pikturuar në Akbarname, në të cilën Akbari e hodhi nga ballkoni i haremit poshtë Khanin, dhe ashtu iu hapën trutë në dyshemenë e tarracës poshtë.

Ndoshta karriera politike e Nur Xhahanit është më e shquara prej atyre të grave moghule. Xhahangiri ra në dashuri me të bijën e kryeministrit të vet Itimad Devleh, kur ai ishte 42 vjeç dhe ajo ishte 34, më 1611. Një bukuroshe e madhe, jashtëzakonisht inteligjente dhe me një personalitet të fortë ajo menjëherë e dominoi haremin dhe burrin e saj. Xhahangiri na e bën të qartë në kujtimet e tij se sa i varur ishte ai nga mbështetja e saj, që kujdesej për të edhe kur ishte sëmurë dhe në pakësimin shkallë-shkallë të konsumit të alkoolit. Ndërsa koha kalonte ai i dha asaj një profil të lartë në punët e shtetit: emri i saj përmendej në vendimet perandorake krahas emrit të tij dhe ai emetoi monedha me mbishkrimin: ‘Me urdhër të Mbretit Xhahangir, ari ka qindra shkëlqime por që i shtohen atij nga Nur Xhahani, Mbretëresha Begum’. Nur Xhahani mbeti një forcë e madhe politike deri në vdekjen e Xhahangirit, pas së cilës ajo u mund në luftën për ta zëvendësuar atë. Ajo u tërhoq në Lahore, ku ajo u mor me kompletimin tyrbes së mrekullueshme të bashkëshortit të saj dhe një për veten e vet, por më të thjeshtë.

Luftëra të mëdha për zëvendësimin e fronit është një tipar i sundimit të Moghulëve të mëdhenj. Meqë nuk kishin të drejtën e të parëlindurit zëvendësimi në fron ishte i hapur për princin më të aftë dhe dinak. Lufta ishte e hidhur, vdekja ishte përfundimi i atij që humbiste. Lufta më e hidhur ka qenë ajo për zëvendësimin e Shah Xhahanit. Kjo luftë nisi më 1657 kur Moghuli e sëmuri veten me një afrodiziak të ashpër. “Meqë ishte një burrë i vjetër 61-vjeçar”,- është regjistruar në librat e historisë,- “ai dëshironte ta gëzonte veten si një i ri…” Radha e djemve në garë për fronin është si vijon: Dara Shikoh, 42 vjeç, trashëgimtari caktuar nga perandori  me një interes më të madh për fetë e tjera se sa Islamin; Aurangzeb, 39 vjeç, energjik, i devotshëm dhe krejtësisht kundërshtar i eklektizmit fetar të Dara Shikohut; Shah Shuxha, 41 vjeç, i dhënë pas qejfeve; Murad Bakshi, 33 vjeç, një ushtar i zoti por me gjykim të dobët. Dy princesha u përzien në këtë luftë: Xhahanara kreu i haremit të grave të veja të Shah Xhahanit dhe mbështetëse e Dara Shikohut; si dhe Raushanara, e çiltër dhe e zgjuar, mbështetëse e Aurangzebit. Dara Shikohu u mbështet edhe nga dy djemtë e vet. Kur mbaroi lufta Aurangzebi doli fitimtar dhe të gjithë princat vdiqën. Raushanara i drejtoi kërkesën atij për ta vrarë Darën pasi ai u kap rob. Aurangzebi u hakmor vetë mbi babain, i cili kishte thënë “që nuk e kishte dashur kurrë atë”, duke ia dërguar atij kokën e Darës në një pjatë.

Të gjitha këto dinasti ishin të preokupuara për të krijuar mjedise, ku të shfaqej fuqia e tyre. Tipari i ndërtesave të Timur Lengut në kryeqytetin e tij Samarkandën ishte masa e tyre e madhe dhe e dukshme. Kur ai mendoi se porta e hyrjes për në Xhaminë e Madhe të re që ndërtoi ishte e ulët, ai e rrëzoi dhe e mbikëqyri personalisht vetë rindërtimin e saj me një lartësi 41 metra. Shah Xhahani pasi mbeti i pakënaqur nga Fortesa e Kuqe dhe ajo e Lahores për ceremonitë e tij mbretërore, ndërtoi një qytet të ri për këtë qëllim, Shahxhahanabad, me në qendër Fortesën e Kuqe. Kështu ka vepruar gjithashtu edhe Shah Abasi kur krijoi Isfahanin Safavid me një shesh madhështor mu në zemër të tij, si fokus i shfaqjes mbretërore.

Natyrisht që Arti është përdorur për qëllimet dinastike. Timuridët prodhuan kopje elegante të dorëshkrimit të ilustruar të Zafernamesë të Sherifudin Jazdiut; Libri i Fitores, ku gjenden rrëfimet mbi fitoret e Timur Lengut. Perandorët moghulë Akbari dhe Shah Xhahani sponsorizuan histori të ilustruara të sundimit të tyre nga të cilat Padishahnameja është shembulli më i mirë. Por në asnjë vend tjetër arti nuk është përdorur në mënyrë më të habitshme se sa në Iranin Kaxhar, ku Fet’h Ali Shahu (1797-1834) ka porositur një numër të madh portretesh impozante të tij të pikturuara për të promovuar fuqinë dhe autoritetin e tij, dhe imazhi i tij riprodhohej në të gjitha llojet e mallrave, që nga kutitë e penave dhe deri në të pasmet e pasqyrave.

Arti na ofron edhe një dritare të impaktit në rritje të Evropës. Në fund të shek. 16 evropianët shfaqen në art dhe në fillimet e shek. 17 shfaqen aspekte të teknikës evropiane, si perspektiva dhe dritë-hijet. Këto janë paralajmërueset e transmutacioneve të shek. 19 dhe 20 të këtyre dinastive botërore të simbolizuara nga përmbysja e moghulit të fundit nga Britanikët në 1858 dhe ajo e Kaxharit të fundit nga një kolonel i Brigadës Kozake në 1925. Vargjet pasuese të shkruara në mërgim nga Moghuli i fundit Bahadur Shahu II shprehin patosin e madhështisë së rrëzuar:

Unë jam drita e syrit të askujt

Balsami i zemrës së kurrkujt,

Nuk jam i vlefshëm për askënd

Një dorë pluhur, kjo është e gjitha…

 

Përktheu: Roald A. HYSA

Marrë nga: History Today