Si të ruash mendjen e shëndoshë në kohë brutale

David Brooks, the New York Times

Ne po jetojmë në kohë mizore: skena barbarish masive dominojnë median. Amerikanët janë bërë të ashpër kundrejt njëri-tjetrit për shkak të mosmarrëveshjeve tona. Ngado t’i hedhësh sytë, njerëzit po përballen me një ortek emocionesh negative: tronditje, dhimbje, neveri, zemërim, ankth, frikë.

Por gjëja e parë që mund të themi është se ne në Amerikë jem ata me fat. Ne nuk po mblidhemi krusp në një bodrum në pritje që bomba tjetër të bjerë. Ne nuk jemi aktualisht shënjestër e terroristëve që masakrojnë familje në shtëpitë e veta. Dhe duhet ta fillojmë ditën me një mirënjohje për këtë bekim që gëzojmë.

Por ne përballemi me disa sfida më të fshehta. Si mund të ruash shëndetin mendor dhe shpirtëror në një kohë të tillë brutale? Si të mund të shmangësh që ti vetë të bëhesh një njeri i hidhëruar, i mbytur me urrejtje, i frikshëm, dyshues dhe pa ndjenja?

Urtësia e të lashtëve ka një formulë për të na ndihmuar, të cilën ti mund ta quash skepticizëm të kokës dhe kokëkrisje të zemrës.

Grekët e lashtë dinin për kohët e dhunshme. Ata jetonin në mes të luftërave të shpeshta mes qytet-shteteve, në të cilat ndodhnin masakra dhe përdhunime në masë.  Në përgjigje të kësaj, ata adaptuan  një ndjeshmëri tragjike. Ndjeshmëria fillon me vetëndërgjegjësimin se cipa e qytetërimit është shumë e hollë. Thyerjet e saj në barbarizëm janë ato që kanë ndodhur shpesh në histori. Mos e gënje veten me besimin se po jeton në ndonjë lloj epoke moderne, tepër të iluminuar dhe të pamposhtme nga urrejtja.

Në këto rrethana, gjithësecili prej nesh ka një zgjedhje. Ti mund të tentosh të shmangësh të menduarit për realitetet e zymta të jetës dhe në mënyrë naive të urosh që e keqja të mos të të bjerë ty. Ose mund të përballesh me këto realitete dhe të zhvillosh një mentalitet tragjik për të të ndihmuar të lulëzosh mes këtyre realiteteve. Siç shkroi shekuj më vonë Ralph Waldo Emerson: “Burrat e mëdhenj, kombet e mëdha, nuk kanë qenë burracakë apo bufonë, por kanë qenë ata që kanë perceptuar siç duhet terrorin e jetës dhe kanë përgatitur veten që të përballen me të.” Kjo është njësoj e vlefshme edhe për gratë.

Kjo ndjeshmëri tragjike të përgatit ty për ashpërsitë e jetës në mënyra konkrete. E para, ajo të mëson ndjenjën e përulësisë. Tragjeditë që mbushën skenat në Greqinë e lashtë dërguan mesazhin se arritjet tona janë problematike. Ato na rikujtojnë ne se sa e lehtë është të bëhesh fodull dhe mendjemadh në kohë paqeje. Ne fillojmë të ekzagjerojmë aftësinë tonë për të kontrolluar të ardhmen tonë. Ne fillojmë të supozojmë se kauza jonë, për shkak se merret e mirëqenë që është e drejtë, garanton se ne do të jemi të suksesshëm. Përulësia nuk është që të mendosh keq për veten; është një gjykim më i saktë mbi vetveten. Është aftësia për të hequr mënjanë iluzionet dhe vanitetet dhe që të shohësh jetën ashtu si ajo me të vërtetë është.

E dyta, ndjeshmëria tragjike të ushqen një mënyrë të kujdeshme se si t’i përqasesh jetës. Ajo të nxit të përqendrohesh në anët negative të veprimeve dhe që të punosh për t’i paraprirë atyre në kohë. Siç shkruajnë Hal Brands dhe Charles Edel te Mësimet e tragjedisë, tragjeditë greke ishin pjesë e një kulture më të gjerë që detyronte grekët të përballeshin me “dobësinë dhe gabueshmërinë e vet.”

Përmes “tronditjes, trazimit dhe shqetësimit të shikuesve, tragjetitë shtynin përpara një diskutim të asaj se çfarë duhej bërë për të shmangur një fat të tillë.” Në këtë mënyrë, njerëzit mësonin se si të ishin të rezistueshëm dhe jo të dobët, përmes përgatitjes për dhimbje dhe stoikë për atë që është e pashmangshme.

E treta, mentaliteti tragjik të nxit që të jesh i kujdesshëm. Siç do të mund të argumentonte Thucydides, në politikë, pika më e dobët është më e dobët nga sa duket dhe pika më e lartë është më e lartë gjithashtu. Çmimi që ne paguajmë për gabimet tona është gjithmonë më i lartë se sa përfitimet që ne arrijmë nga suksesi ynë. Kështu që ki kujdes të mos nxitosh në veprime maksimaliste, i bindur për drejtësinë e kauzës tënde. Ji gradual dhe i duruar dhe i qëndrueshëm. Kjo këshillë është ajo që unë dëshiroj që izraelitët të dëgjojnë ndërsa bëjnë luftë kundër Hamasit. Është një këshillë që ai Matt Gaetz dhe të gjithë ata kongresmenë republikanë që mbështesin kauzën e “digje të tërën” nuk do ta kuptojnë kurrë.

E katërta, mentaliteti tragjik i mëson njerëzit të jenë dyshues ndaj zemërimit të vet. “Zemërimi” është vargu i parë i Iliadës. Ne menjëherë shohim Agamemnonin, (të cilin e urrejmë) dhe Akilin (të cilin e admirojmë) që sillen si budallenj pikërisht për shkak se janë të mbushur me zemërim. Leksioni është që zemërimi mund të konsiderohet luks sepse ai të bën ty të besosh se ke të drejtë, por në fund, të verbon dhe të kthen në një përbindësh të mbushur me urrejtje. Kjo është  këshilla që unë do të desha që e majta e ashpër të dëgjojë, njerëzit që janë kaq shumë të mbushur me bindjen se kanë të drejtë sa në zemërim bëhen mizorë, pa ndjenja ndaj vuajtjeve të izraelitëve, për shkak se izraelitët janë, në fabulat e tyre të thjeshta ideologjike, thjeshtë të këqinjtë.

Unë mund të shtoj se me kalimin e kohës, zemërimi ashpërson dhe gërryen mendjen e të zemëruarit. Zemërimi ashpërsohet në njëlloj sjelljeje të ftohtë, amorale dhe nihiliste, të cilën e shohim te Donald Trump dhe shumë të tjerë që strehohen në atë që sociologu politik Larry Diamond e ka quajtur “zeitgeizëm autoritarist.” Kjo sjellje thotë: “Armiku është atje për të na shkatërruar. Qëllimi justifikon mjetin. Mizoria është e nevojshme. E vetmja gjë që ne adhurojmë është pushteti.”

E pesta, tragjeditë na hedhin fytyrës vuajtjet e individit dhe në to ne gjejmë të përbashkëtën e njerëzimit. Ne gjithmonë mrekullohemi nga drama e Eskilit Persët. Ajo u vu në skenë vetëm tetë vjet pasi një betejë e madhe siguroi fitoren e Athinës kundër persëve dhe u shkrua nga një burrë që luftoi në atë betejë. Megjithatë drama është shkruar nga këndvështrimi i persëve dhe ngjall simpati për persët, megjithë mendjemadhësinë dhe vuajtjet e tyre. Ajo na mëson ne të jemi të ndjeshëm ndaj atyre që vuajnë, jo vetëm për anën tonë.

Nga kjo lloj pune ne mësojmë të ndjejmë neveri ndaj sadizmit, ndaj çdogjëje që dehumanizon dhe të kemi dhembshuri për njerëzit e zakonshëm, të cilët paguajnë çmimin për planet e njerëzve fodullë dhe të këqij. Kjo dhembshuri është një flakë fisnike që e mban humanizmin të gjallë edhe në kohë lufte dhe barbarizmi. Kjo dhembshuri njeh dinjitetin e pakufi të secilit shpirt njerëzor.

Deri tani, unë kam përshkruar mentalitetin e ftohtë dhe të kujdesshëm që ne mësojmë nga athinasit. Tani le të kthehemi për një mendalitet të ndryshëm, atë që doli mes besimeve madhështore Abrahamike, në qytetin e tyre të shenjtë, Jeruzalemin. Ky mentalitet lëvdon veprimet guximtare: veprimet që të shtyjnë me dashuri në kohë të vështira.

Njeriu ka nevojë për bukë dhe gjumë po aq shumë sa ka nevojë për njohje. Thelbi i dehumanizimit është që të mos shohësh askënd, që ta bësh atë të padukshëm ose të parëndësishëm. Për shembull, përgjatë dekadave të fundit, ne në median për njerëzit e arsimuar dhe në rrethet kulturore kemi larguar gjithnjë e më shumë nga këndvështrimi zërat e klasës punëtore. Shumë njerëz shikojnë nga debatet kombëtare dhe nuk e gjejnë veten të përfaqësuar aty, dhe për rrjedhojë bëhen të larguar dhe të hidhëruar. Anëtarët e klasës punëtore nuk janë në fakt të vetmit që ndjehen të padukshëm në këtë kohë.

Thelbi i kundërsulmit ndaj këtij lloji dehumnaizimi është që t’i ofrojmë të tjerëve dhuratën e të qenit të parë. Ajo që drita e diellit është bër vampirin është njohja për dehumanizuesit. Ne mund të luftojnë duke hapur zemrat dhe duke i kushtuar vëmendje të drejtë dhe me dashuri të tjerëve, duke qenë kurreshtarë për të huajt, duke qenë të hapur me ta në shpresën se edhe ata mund të jenë të hapur gjithashtu. Ky është lloji i riparimit shoqëror që mund të ndodhë në përballjet tona të përditshme, në mënyrën se si ne shfaqemi për të tjerët.

Unë së fundmi publikova një libër mbi aftësitë konkrete që nevojiten për këtë, të titulluar Si të njohësh një person. Gjatë një takimi në Zoom së fundmi, dikush më pyeti: A nuk është e rrezikshme të jesh i hapur përkundrejt të tjerëve kur ka kaq shumë zemërim, tradhëti dhe dhimbje rrotull? Përgjigjja ime ndaj kësaj pyetjeje është: Po, është e rrezikshme. Por gjithashtu është e rrezikshme të jesh i ashpër dhe i keq në kohë të keqe. Është gjithashtu e rrezikshme, siç e tha C.S. Lewis, që ta ruash zemrën tënde aq fort sa ta bësh veten “të pathyeshëm, të padepërtueshëm, të pandreqshëm.”

Teologi i madh i Zi Hoëard Thurman u përball me shumë fanatizma në jetën e tij, por siç e tha ai në librin e vitit 1949, Jezusi dhe të çtrashëguarit, “Jezusi e refuzoi urrejtjen për shkak se pa se urrejtja do të thotë vdekje të mendjes, vdekje të shpirtit dhe vdekje të bashkimit me Atin.”

Kjo nuk është thirrje që të jemi naivë. Natyrisht që ka shumë njerëz helmues nëpër botë. Donald Trump nuk do të ndryshojë vetëm e vetëm se kundërshtarët mund të fillojnë të ndjehen të dhembshur kundrejt tij. Fanatikët gjenocidalë si udhëheqësit e Hamasit duhet që thjeshtë të mposhten me forcën e armëve.

Por shumica e njerëzve – ndoshta më shumë nga sa ti mendon – janë krijesa që duan paqe dhe dashuri, të cilët në raste të caktuara zihen në situata të këqija. Gjëja më praktike që mund të bësh,e dhe në kohë të vështira, është që të udhëheqësh me kurreshtje, të udhëheqësh me respekt, të punosh fort për të kuptuar njerëzit të cilët ti je mësuar të neveritësh.

Kjo do të thotë të shohësh njerëzit me një sy bujar, të ofrosh besim te të tjerët para se ata të të ofrojnë ty besim. Kjo do të thotë që të mbash një qëndrim të caktuar kundrejt botës. Nëse ti i sheh të tjerët me sytë e frikës dhe gjykimit, do të gjesh dobësi dhe kërcënime; por nëse i sheh me një sjellje me respekt, shpesh do të gjesh njerëz jo perfektë të mbushur me paqartësi, të cilët po bëjnë më të mirën që munden.

A me të vërtetë kjo lloj vëmendjeje do të mund të ndryshojë njerëzit me të cilët po përballesh? Ndoshta; ndoshta jo. Por kjo është mënyra se si ti po bëhesh në kohë gërryese. A po bëhesh ti më shumë njerëzor apo më pak? A je ti një njeri që shikon se si po të trajtojnë me padrejtësi, apo je një person kryesisht i shqetësuar se si ti po sheh dhe po trajton të tjerët? “Virtyti është përpjekja për të çarë perden e egoizmit vetjak dhe që të bashkohesh me botën si ajo është”, shkroi Iris Murdoch.

Një nga heronjtë e mi është një grua me emrin Etty Hillesum, një grua e re hebreje që jetoi në Amsterdam në vitet 1930 dhe 1940. Ditaret e saj të hershme zbulojnë atë të papjekur dhe e përqendruar te vetja. Por ndërsa pushtimi nazist u zgjar dhe tmerret e Holokaustit u shtuan, ajo u bë më bujare, e mirë, e ngrohtë dhe në fund, heroike përkundrejt atyre që po dërgoheshin në kampet e vdekjes. Ajo doli vullnetare për të punuar në një kamp pune të quajtur Westerbork, në të cilin hebrenjtë e Holandës mbaheshin para se të dërgoheshin në kampet e vdekjes në lindje. Aty ajo u kujdes për të sëmurët, për ata që ishin mbyllur në kazermat e ndëshkimit dhe u njoh në kamp për mirësinë e saj vezulluese, për dashurinë pa interes. Biografi i saj shkroi se “ishte aftësia e saj për kushtimin e vëmendjes së thellë për tjetrin ajo që e transformoi.” Ishte aftësia për të vrojtuar me të vërtetë të tjerët, ankthet, shqetësimet, lidhjet, personat për të cilët ia ndjen. Kjo i mundësoi asaj të hynte në jetët e tyre dhe t’i shërbente.

Kjo punë nuk e shpëtoi atë. Më 1943 ajo vetë u dërgua në Aushvic dhe u vra. Por ajo la një trashëgimi: është trashëgimia e asaj që vezullon dhe rritet në thebin e humanizmit edhe në rrethanat më të tmerrshme të mundshme.

Po përpiqem të përshkruaj një ndjeshmëri të dyfishtë – të jesh një person që mëson të jesh i përulur dhe u kujdesshëm sipas traditës së Athinës, por gjithashtu edhe trim dhe emocionalisht i hapur dhe që tregon përkujdesje për tjetrin sipas traditës së Jeruzalemit. A mundet që një person i vetëm t’i ketë të dyja këto? Kjo është pyetja që bëri Max Weber në esenë e tij klasike Politika si thirrje. “Si mundet që pasioni i nxehtë dhe arsyeja e ftohtë të kombinohet në raportin e duhur në një shpirt të vetëm?”

Kjo është një sfidë e vështirë në të cilën do të dështojë shumica jonë, shumicën e kohës. Por unë mendoj se kjo është mënyra e vetme praktike për të ecur përpara në kohë të tilla.